KHPL -
Nhiệm vụ và vị trí của Tư pháp quốc tế trong hệ thống pháp luật (NGUYỄN NGỌC LÂM) ĐĂNG TRÊN TẠP CHÍ KHPL SỐ 1 /2004 Nhiệm vụ và vị trí của Tư pháp quốc tế trong hệ thống pháp luật NGUYỄN NGỌC LÂM ThS. Quỵền Trưởng Khoa Luật Quốc tế trường ĐH Luật TP.HCM 1. Vị trí của Tư pháp quốc tế trong hệ thống pháp luật 1.1. Trong khoa học pháp lý Liên Xô (cũ) có nhiều quan điểm khác nhau
về vị trí của Tư pháp quốc tế trong hệ thống pháp luật. Tư pháp quốc tế
được coi là nằm trong hệ thống pháp luật quốc tế hay là trong hệ thống
pháp luật quốc gia. Theo quan điểm của nhiều tác giả như: S.B Krulov;
M.A Plokin; S.A Golunsky; M.S Strogovich; B.E Graba; A.M Ladưzinsky; I.P
Blisenko; L.N Talenskaia… Các quy phạm của Tư pháp quốc tế nằm trong
Luật quốc tế với nghĩa rộng của nó. Quan điểm này được các tác giả xây
dựng dựa trên cơ sở theo đó giữa Công pháp quốc tế và Tư pháp quốc tế có
mối quan hệ về bản chất nội dung, có họ hàng gần gũi, có sự thống nhất
về nguồn luật và được các tác giả coi sự thống nhất này có ý nghĩa quyết
định. Trong giáo trình Luật điều ước quốc tế, xuất bản năm 1930 – S.B
Krưlov viết: “Cần phải xem xét nội dung chủ yếu của Tư pháp quốc tế…
thực sự đó là việc nghiên cứu các điều ước quốc tế mang nội dung của Tư
pháp quốc tế”1. Quan điểm này dựa trên lý luận cho rằng trong các quan
hệ của Tư pháp quốc tế mặc dù đó là các quan hệ dân sự, hôn nhân và gia
đình, lao động giữa các thể nhân và pháp nhân nhưng có yếu tố nước ngoài
nên nó có sự liên quan chặt chẽ đến quan hệ giữa các quốc gia, theo đó
mọi tranh chấp, xung đột trong mọi lĩnh vực pháp luật dân sự giữa các
công ty riêng biệt, ngay cả xung đột về ly hôn giữa công dân của các
quốc gia khác nhau cũng có thể phát sinh thành xung đột giữa các quốc
gia. 1.2. Một trường phái khác do L.A Luns đứng đầu và được các
tác giả khác như A.B Gureev; K.Ph Egorov; V.P Zvekov; S.N Lelegev; A.L
Makovsky; G.K Matvev; N.V Orlova; V.S Pozniakov; M.G Pozenberg; A.A
Rubanov; O.N Sadikov… ủng hộ. Trong bộ giáo trình Tư pháp quốc tế (3
tập) của mình L.A Luns cho rằng để xem xét bản chất nội dung của các quy
phạm Tư pháp quốc tế trước hết cần phải xem xét đến tính chất của các
quan hệ thuộc đối tượng điều chỉnh của nó, mà trước hết các quan hệ
thuộc đối tượng điều chỉnh của Tư pháp quốc tế là các quan hệ mang tính
chất dân sự. Do vậy Tư pháp quốc tế trước hết nó là một bộ phận của pháp
luật dân sự quốc gia. Khoa học Tư pháp quốc tế là một bộ phận của khoa
học pháp luật dân sự2. Trong nhiều công trình về Công pháp quốc
tế nhiều tác giả như I.I Lukasuk; E.T Usenko; A.P Movchan… cũng có quan
điểm cho rằng xét về nội dung của các quy phạm, đối tượng và phương
pháp điều chỉnh thì Tư pháp quốc tế là một bộ phận của của hệ thống pháp
luật của các quốc gia khác nhau. 1.3. Trong khoa học pháp lý
Tư pháp quốc tế ở Việt Nam mặc dù còn non trẻ chưa có nhiều công trình
nghiên cứu lớn và chuyên sâu trong lĩnh vực này, “ngay cả trong các văn
bản quy phạm pháp luật được ban hành trong thời kỳ này (1945-1975) cũng
rất hiếm khi đề cập đến các quan hệ Tư pháp quốc tế”3. Nhưng bước đầu Tư
pháp quốc tế ở Việt Nam cũng đã được đề cập đến trong một số công trình
nghiên cứu như: Trong giáo trình Tư pháp quốc tế của trường Đại học
Luật Hà Nội của tập thể tác giả do tiến sĩ Bùi Xuân Nhự chủ biên cho
rằng “Tư pháp quốc tế là một ngành luật trong hệ thống pháp luật, mặt
khác trong khoa học nói chung nó lại là một ngành khoa học độc lập mà
đối tượng nghiên cứu của nó là lĩnh vực quan hệ pháp luật dân sự, phát
sinh trong đời sống quốc tế…. Điều này khẳng định rằng: Thứ nhất Tư pháp
quốc tế nghiên cứu các quan hệ pháp luật dân sự”4. Trong giáo trình Tư
pháp quốc tế của Khoa luật Đại học quốc gia Hà Nội của tập thể tác giả
do tiến sĩ Nguyễn Bá Diến chủ biên cũng cho rằng “Nhờ mang tính chất tài
sản, nhân thân và có yếu tố nước ngoài mà đối tượng điều chỉnh của Tư
pháp quốc tế đã góp phần khẳng định rằng: Tư pháp quốc tế là một ngành
luật riêng biệt, không những độc lập với các ngành luật khác thuộc hệ
thống pháp luật quốc gia, mà còn độc lập với luật quốc tế”5. Trong sách
tham khảo Một số vấn đề lý luận cơ bản của Tư pháp quốc tế của tiến sĩ
Đoàn Năng lại cho rằng “Hiện tại Tư pháp quốc tế tồn tại độc lập với
Công pháp quốc tế và cả với pháp luật quốc gia như là một tiểu hệ thống
nằm giữa hai hệ thống, nhưng liên quan, gắn bó rất chặt chẽ với cả Công
pháp quốc tế và Pháp luật quốc gia”6. Như vậy trong hai giáo
trình Tư pháp quốc tế ở Việt Nam không khẳng định một cách cụ thể là Tư
pháp quốc tế nằm trong hệ thống pháp luật quốc tế hay hệ thống pháp luật
quốc gia, như cách làm của các nhà khoa học nước ngoài - thường khẳng
định rõ quan điểm của mình. Ngược lại có quan điểm khác lại cho rằng Tư
pháp quốc tế là một tiểu hệ thống (pháp luật) nằm giữa hai hệ thống
(Pháp luật quốc tế và Pháp luật quốc gia). Thật vậy “Không có một lĩnh
vực nghiên cứu pháp luật nào trong khoa học pháp lý như lĩnh vực khoa
học về Tư pháp quốc tế – Một lĩnh vực mà trong đó còn tồn tại rất nhiều
các quan điểm trái ngược nhau về ngay cả những vấn đề cốt lỏi như vị trí
của nó trong hệ thống pháp luật nói chung và trong hệ thống pháp luật
quốc gia nói riêng”7. 1.4. Theo chúng tôi thì hiện tại trong
các sách báo pháp lý ở Việt Nam cũng như ở nước ngoài đều thể hiện một
cách khá rõ ràng là “Bên cạnh hệ thống pháp luật của mỗi quốc gia còn
tồn tại hệ thống pháp luật quốc tế”8. Như vậy trên thực tế chỉ tồn tại
hai hệ thống pháp luật đó là hệ thống Pháp luật quốc tế và hệ thống Pháp
luật quốc gia mà không tồn tại một hệ thống pháp luật trung gian thứ ba
nào khác. Do vậy Tư pháp quốc tế không là một ngoại lệ. Hoặc Tư pháp
quốc tế nằm trong hệ thống pháp luật quốc tế hoặc trong hệ thống pháp
luật quốc gia. “Theo quan điểm được nhiều người thừa nhận hiện nay. Tư
pháp quốc tế là một bộ phận pháp luật quốc gia chứ không phải pháp luật
quốc tế hay bộ phận pháp luật liên hệ thống. Hơn thế Tư pháp quốc tế
được xem là một ngành pháp luật độc lập đặc biệt trong hệ thống pháp
luật quốc gia”9. Mặc dù có một thực tế mà chúng ta phải thừa nhận là Tư
pháp quốc tế ở Việt Nam hiện nay đang trong quá trình hoàn thiện và phát
triển. Còn nhiều vấn đề trong lý luận chưa được hoàn chỉnh, thiếu sự
thống nhất trong cách tiếp cận ngay cả những vấn đề cơ bản nhất. Do vậy khi bàn đến vị trí của Tư pháp quốc tế trong hệ thống pháp luật
chúng tôi cho rằng cần phải xem xét một cách toàn diện trên cơ sở phân
tích, so sánh các nội dung như: Đối tượng điều chỉnh; Phương pháp điều
chỉnh; Chủ thể; Nguồn luật cũng như cách thức thực hiện biện pháp chế
tài của Tư pháp quốc tế với Luật dân sự và Tư pháp quốc tế với Công pháp
quốc tế để từ đó có kết luận mang tính thuyết phục hơn. - Thứ
nhất: Về đối tượng điều chỉnh thì Tư pháp quốc tế điều chỉnh các quan hệ
mang tính chất dân sự (dân sự theo nghĩa rộng), khác với quan hệ dân sự
của pháp luật quốc gia đó là các quan hệ mang tính chất dân sự có yếu
tố nước ngoài tham gia. Yếu tố nước ngoài tham gia trong các quan hệ Tư
pháp quốc tế có thể được phân thành ba nhóm phụ thuộc vào quan hệ pháp
luật mà nó có liên quan. + Nhóm thứ nhất: Yếu tố nước ngoài là
chủ thể tham gia trong các quan hệ pháp luật mang tính chất dân sự. Đó
là các thể nhân và pháp nhân nước ngoài, trong một số trường hợp Quốc
gia tham gia với tư cách là chủ thể đặc biệt. + Nhóm thứ hai:
Yếu tố nước ngoài ở đây là khách thể của quan hệ pháp luật, là các tài
sản có liên quan đến quan hệ pháp luật đó đang nằm ở nước ngoài. + Nhóm thứ ba: Sự kiện pháp lý làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quan hệ pháp luật đó xảy ra ở nước ngoài. Yếu tố nước ngoài trong quan hệ thuộc đối tượng điều chỉnh của Tư pháp
quốc tế có thể tồn tại trong bất kỳ nhóm nào. Quan hệ pháp luật dân sự
có yếu tố nước ngoài được quy định trong Bộ luật Dân sự CHXHCN Việt Nam
năm 1995 tại Điều 826 đó là “…Yếu tố nước ngoài được hiểu là các quan hệ
dân sự có người nước ngoài, pháp nhân nước ngoài tham gia hoặc căn cứ
để xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quan hệ đó phát sinh ở nước ngoài
hoặc tài sản liên quan đến quan hệ đó ở nước ngoài”. Căn cứ vào quy định
tại Điều 826 Bộ luật Dân sự thì ở Việt Nam đã có quan điểm khẳng định:
Đối tượng điều chỉnh của Tư pháp quốc tế là các quan hệ pháp luật dân sự
và quan hệ pháp luật dân sự đó phải có yếu tố nước ngoài tham gia. Yếu tố nước ngoài theo chúng tôi đó là quan hệ mang tính chất dân sự
vượt ra ngoài phạm vi lãnh thổ quốc gia. Khác với quan hệ mang tính chất
chính trị giữa các quốc gia thuộc đối tượng điều chỉnh của Công pháp
quốc tế. Như vậy về mặt bản chất đối tượng điều chỉnh của hai
ngành luật Tư pháp quốc tế và Công pháp quốc tế - được coi là có tính
“quốc tế” này hoàn toàn khác nhau. Xét về đối tượng điều chỉnh
của Tư pháp quốc tế với Luật dân sự thì sự khác nhau là khá rõ ràng đó
là Tư pháp quốc tế điều chỉnh các quan hệ pháp luật “Tư”. Nó bao gồm các
quan hệ trong lĩnh vực dân sự, kinh tế, thương mại, hôn nhân và gia
đình, lao động… hay nói một cách khác là các quan hệ mang tính chất dân
sự có yếu tố nước ngoài tham gia, còn đối tượng điều chỉnh của Luật Dân
sự là những nhóm “…Quan hệ tài sản, quan hệ nhân thân trong giao lưu dân
sự”10. - Thứ hai: Về phương pháp điều chỉnh thì Công pháp quốc
tế điều chỉnh chủ yếu bằng phương pháp thỏa thuận (thông qua việc ký
kết các điều ước quốc tế) giữa các chủ thể của Công pháp quốc tế với
nhau. Còn Tư pháp quốc tế điều chỉnh bằng hai phương pháp mang tính đặc
thù của ngành luật này đó là phương pháp thực chất - bằng cách áp dụng
các quy phạm thực chất, trong đó quy phạm này quy định rõ quyền và nghĩa
vụ của các bên cũng như cách thức áp dụng các biện pháp chế tài theo
quy định của một hệ thống pháp luật quốc gia xác định và phương pháp
xung đột – áp dụng các quy phạm xung đột để “dẫn chiếu” đến hệ thống
pháp luật quốc gia cần được áp dụng để điều chỉnh quan hệ đó. Như vậy ở
đây chúng ta cũng thấy rõ sự khác nhau giữa phương pháp điều chỉnh của
Tư pháp quốc tế với Luật dân sự đó là phương pháp điều chỉnh của Tư pháp
quốc tế là phương pháp thực chất và phương pháp xung đột còn phương
pháp của luật dân sự là phương pháp bình đẳng thỏa thuận. Tóm
lại: Theo Lý luận nhà nước và pháp luật truyền thống khoa học pháp lý để
phân biệt ngành luật này với một ngành luật khác cần phải “Dựa trên hai
căn cứ là đối tượng điều chỉnh (những quan hệ xã hội có đặc điểm cùng
loại cần điều chỉnh) và phương pháp điều chỉnh (cách thức tác động vào
các quan hệ đó)”11 thì chúng ta có thể kết luận sơ bộ rằng Tư pháp quốc
tế và Công pháp quốc tế là những ngành luật độc lập với nhau. -
Thứ ba: Xét về chủ thể của hai ngành luật này chúng ta thấy: Chủ thể cơ
bản của Công pháp quốc tế đó là các quốc gia có chủ quyền. Còn chủ thể
cơ bản của Tư pháp quốc tế đó là các thể nhân và pháp nhân của các nước
khác nhau, trong một số trường hợp quốc gia tham gia với tư cách là chủ
thể đặc biệt của Tư pháp quốc tế. Như vậy chủ thể của hai ngành luật này
là các “loại” chủ thể khác nhau về quyền lực và địa vị pháp lý khi tham
gia vào các quan hệ pháp luật. - Thứ tư: Biện pháp chế tài của
Tư pháp quốc tế và Công pháp quốc tế cũng khác nhau về mặt bản chất.
Biện pháp chế tài của Tư pháp quốc tế là bồi thường thiệt hại mang tính
tài sản, pháp luật của các quốc gia được áp dụng để điều chỉnh. Còn chế
tài trong Công pháp quốc tế mang tính chính trị, phản đối về ngoại giao…
tuy rằng có những trường hợp áp dụng các chế tài mang tính tài sản như
bồi thường thiệt hại do các hành vi vi phạm pháp luật quốc tế gây thiệt
hại của quốc gia gây nên cơ sở pháp lý của việc áp dụng các biện pháp
chế tài là do chính các chủ thể thỏa thuận trong các điều ước quốc tế. - Thứ năm: Ngoài một điểm riêng của Tư pháp quốc tế có nguồn là pháp
luật quốc gia thì hai ngành luật này đều có nguồn chung đó là điều ước
quốc tế. Đây cũng được coi là điểm cơ bản làm xuất phát điểm để nhiều
tác giả cho rằng Tư pháp quốc tế là một phần của Luật quốc tế, đặc biệt
là trong tương lai khi các quốc gia tham gia vào mọi lĩnh vực hợp tác
quốc tế, thì các điều ước quốc tế sẽ là nguồn cơ bản chủ yếu để điều
chỉnh các quan hệ trong mọi lĩnh vực của quốc gia. Sự phát triển của quá
trình hội nhập, đặc biệt là trong lĩnh vực kinh tế – thương mại, sự tác
động của tiến bộ khoa học kỹ thuật lên sự điều chỉnh pháp luật - Tất cả
các yếu tố này cho thấy một xu hướng vai trò, vị trí của điều ước quốc
tế là nguồn của Tư pháp quốc tế ngày càng được nâng cao. Theo
chúng tôi, một điều không thể phủ nhận vai trò đặc biệt quan trọng của
nguồn của Tư pháp quốc tế là các điều ước quốc tế, nhưng pháp luật quốc
gia vẫn tồn tại như là một “quy luật” tất yếu khách quan, không thể
không có pháp luật quốc gia, đây chính là chủ quyền cơ bản của quốc gia
được pháp luật quốc tế khẳng định và ghi nhận. Pháp luật quốc gia là cơ
sở là nền tảng cho mọi quan hệ quốc tế giữa các quốc gia. Như
vậy pháp luật quốc gia được coi và vẫn tiếp tục được coi là nguồn cơ bản
của Tư pháp quốc tế. Điều này đã được công nhận trong khoa học pháp lý
của nhiều quốc gia trên thế giới. A. Batiffol một luật gia người Pháp
khẳng định pháp luật của quốc gia này là hoàn toàn khác với pháp luật
của quốc gia khác. Vì vậy tồn tại một cách độc lập pháp luật của Đức,
Pháp, Italia…12. “Không thể tồn tại một Tư pháp quốc tế thống nhất – GS.
Kh Fonbar khẳng định trong bài phát biểu của mình năm 1987 – Các quốc
gia khác nhau có Tư pháp quốc tế riêng của mình và nội dung của nó có sự
khác nhau về cơ bản”13. Như vậy ở mỗi quốc gia khác nhau (ngoại trừ
những trường hợp áp dụng các nguyên tắc và quy phạm thực chất và xung
đột thống nhất trong các điều ước quốc tế) trong việc điều chỉnh các
quan hệ mang tính chất dân sự có yếu tố nước ngoài tham gia không sử
dụng một loại quy phạm của Tư pháp quốc tế chung, mà mỗi quốc gia khác
nhau áp dụng các quy phạm khác nhau. 1.5. Căn cứ vào những phân
tích trên cho chúng ta thấy đối tượng điều chỉnh của Tư pháp quốc tế
thực chất là các quan hệ pháp luật dân sự “đặc biệt”, tính đặc biệt này
được thể hiện là các quan hệ này có yếu tố nước ngoài tham gia. Chính vì
vậy theo chúng tôi đưa Tư pháp quốc tế vào hệ thống pháp luật quốc gia
là hợp lý nhất. Nằm trong hệ thống pháp luật quốc gia nhưng Tư pháp quốc
tế là một ngành luật độc lập. Như đã phân tích ở phần trước Tư pháp
quốc tế có đối tượng điều chỉnh và phương pháp điều chỉnh riêng. Ở Việt
Nam do chưa có điều kiện ban hành một đạo luật Tư pháp quốc tế riêng,
nên các quy phạm của Tư pháp quốc tế nằm trong Bộ luật Dân sự và ở một
số ngành luật khác như trong luật thương mại, đầu tư, quốc tịch, hôn
nhân và gia đình, lao động… nhưng cũng không phải vì thế mà cho rằng Tư
pháp quốc tế là một phần của Luật dân sự trong nước. Ngày nay
Tư pháp quốc tế có sự phát triển nhanh chóng trên cơ sở từ các chế định,
nguyên tắc của Luật quốc tế cũng như các chế định của luật Dân sự trong
nước của các quốc gia khác nhau. Do vậy khi nghiên cứu môn khoa học
pháp lý này cần vận dụng phương pháp so sánh pháp luật để nghiên cứu mối
liên hệ giữa Tư pháp quốc tế với Công pháp quốc tế, Tư pháp quốc tế với
Luật dân sự nhằm đạt hiệu quả và có cách nhìn nhận đánh giá vấn đề một
cách toàn diện hơn. 2. Nhiệm vụ của Tư pháp quốc tế Việt Nam Trong điều kiện hiện nay việc tăng cường hợp tác với tất cả các quốc
gia, thực hiện việc đổi mới quan hệ hợp tác quốc tế trong lĩnh vực kinh
tế, thương mại, tạo môi trường thuận lợi nhằm thu hút hoạt động đầu tư
nước ngoài đã đặt ra trước khoa học Tư pháp quốc tế của nước ta những
nhiệm vụ mới, liên quan đến việc xây dựng, soạn thảo những văn bản pháp
lý khác nhau điều chỉnh các quan hệ trong lĩnh vực kinh tế, thương mại,
đầu tư, bảo hiểm và các quan hệ khác trong thực tiễn đời sống có yếu tố
nước ngoài tham gia…. Trên cơ sở này đã hình thành những nhiệm vụ chủ
yếu của Tư pháp quốc tế ở Việt Nam đó là: - Hoàn thiện về mặt
pháp lý đối với quá trình hội nhập của nước ta trong lĩnh vực Tư pháp
quốc tế nói riêng và trong mọi mặt của đời sống xã hội của Nhà nước Việt
Nam nói chung. - Thúc đẩy việc áp dụng những hình thức hợp tác
mới, sâu rộng hơn và mang lại hiệu quả hơn, trước hết là những hình
thức khác nhau của hoạt động liên doanh, liên kết trong hoạt động kinh
tế, thương mại. - Bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các nhà
đầu tư, của công dân, tổ chức và các công ty của nước ngoài vào Việt Nam
và của Việt Nam ở nước ngoài. - Mở rộng việc bảo hộ các quyền
hợp pháp của người nước ngoài ở Việt Nam trong các lĩnh vực khác nhau
như: thương mại, đầu tư, lao động, hôn nhân và gia đình. Bảo đảm các
quyền và nghĩa vụ bình đẳng trong tố tụng dân sự của người nước ngoài
tại Việt Nam và của công dân Việt Nam ở nước ngoài… Trong thế
kỷ của sự tiến bộ khoa học kỹ thuật, của sự hợp tác trong điều kiện hội
nhập kinh tế, văn hóa giữa các quốc gia, khi mà các hoạt động được thực
hiện trong phạm vi lãnh thổ của quốc gia nhưng có quan hệ đến các quốc
gia khác và có thể mang lại một hậu quả pháp lý nhất định giữa các quốc
gia thì sự hiểu biết về Tư pháp quốc tế có thể giúp các cơ quan có chức
năng thẩm quyền trong việc bảo vệ có hiệu quả hơn tài sản quốc gia,
quyền và lợi ích hợp pháp của các cá nhân, pháp nhân của Việt Nam ở nước
ngoài. Bên cạnh đó ý nghĩa thực tiễn to lớn của việc nghiên
cứu và nắm vững những vấn đề của Tư pháp quốc tế là hết sức cần thiết
không những cho các nhà ngoại giao, các nhà hoạt động kinh tế mà cũng
hết sức cần thiết cho các Thẩm phán, Kiểm sát viên; Công chứng viên và
các Luật gia, Luật sư làm việc trong các lĩnh vực kinh tế khác nhau, ở
trong nước cũng như ở nước ngoài, đặc biệt là trong điều kiện hội nhập
kinh tế quốc tế và khu vực “...Theo tinh thần phát huy tối đa nội lực,
nâng cao hiệu quả hợp tác quốc tế, bảo đảm độc lập tự chủ và định hướng
xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích dân tộc, an ninh quốc gia, giữ gìn bản
sắc văn hóa dân tộc…”14
10:09 AM
Hoàng Phong Nhã
Posted in: Khoa Học Pháp Lý,luật Quốc Tế
0 comments:
Post a Comment