6:42 PM
Hoàng Phong Nhã
VI TRẦN – THANH TÙNG
BÀI 1. ÁN LỆ, NHỮNG ĐIỀU CHƯA BIẾT
Trong dự án Luật sửa đổi một số điều của Bộ luật Tố tụng dân sự, mới đây TAND Tối cao đã đề xuất cho phép được xét xử theo án lệ nhưng Ủy ban Thường vụ Quốc hội chưa tán thành.
Để hiểu thế nào là án lệ và tác động của nó, Pháp Luật TP.HCM
xin giới thiệu loạt bài với phân tích của nhiều chuyên gia pháp lý.
Theo nhiều chuyên gia luật học, án lệ là đường lối áp dụng luật pháp của
các tòa án về một vấn đề pháp lý đã trở thành tiền lệ để các thẩm phán
theo đó xét xử trong những trường hợp tương tự về sau.
Án lệ là gì?
Nói nôm na, xử theo án lệ là việc tòa cấp dưới vận
dụng các phán quyết có từ trước của tòa cấp trên để đưa ra một phán
quyết mới tương tự trong một vụ việc tương tự.
Ở nước ngoài, khái niệm án lệ còn được gọi là tiền lệ
pháp. Theo đó, những bản án, quyết định giải quyết vụ việc trong các
tập san án lệ trở thành khuôn mẫu, trở thành cơ sở để tòa đưa ra phán
quyết trong những vụ việc có tình tiết, vấn đề tương tự sau đó. Tiền lệ
pháp ở nước ngoài còn là quá trình làm luật của tòa trong việc công nhận
và áp dụng các nguyên tắc mới khi xét xử.
Án lệ ở Việt Nam
Ở chế độ cũ trước năm 1975, Bộ Tư pháp đã xuất bản án
lệ theo định kỳ ba tháng. Ấn phẩm đăng tải những trích dẫn về quan điểm
hay định hướng xét xử trong các bản án của Tối cao pháp viện, Tòa hành
chính, Tòa thượng thẩm… Những bản án này là căn cứ pháp lý để xét xử cho
những tranh chấp tương tự về sau.
Sau giải phóng, giữa năm 2005, TAND Tối cao đã công
bố toàn bộ các quyết định giám đốc thẩm của Hội đồng Thẩm phán TAND Tối
cao từ năm 2000 đến 2004. 103 quyết định về dân sự, kinh doanh, thương
mại và lao động được tập hợp đầy đủ trong một tập hơn 400 trang.
Lúc đó, tại cuộc họp giới thiệu về việc xuất bản
này, lãnh đạo VKSND Tối cao nhìn nhận đây là nguồn tài liệu quan trọng
để các thẩm phán tham khảo khi giải quyết các vụ án tương tự. Cạnh đó,
việc người dân được tiếp cận với các quyết định giám đốc thẩm của TAND
Tối cao giúp họ có được thông tin để vận dụng, giải quyết những vấn đề
của mình.
Lãnh đạo TAND Tối cao cũng cho rằng trong bối cảnh
nước ta không áp dụng án lệ trong xét xử thì các thẩm phán hoàn toàn có
thể tham khảo cách giải quyết của các bản án đã được xuất bản này trong
những vụ án mà mình thụ lý, giải quyết.
Các dạng án lệ
Pháp luật Việt Nam hiện hành không công nhận việc xét
xử theo án lệ. Tuy nhiên, nhiều người nhận xét án lệ vẫn đang tồn tại
ngầm dưới một số hình thức.
Đầu tiên, phổ biến nhất là những văn bản tổng kết
hướng dẫn nghiệp vụ xét xử hằng năm của TAND Tối cao để tạm gỡ các vướng
mắc trong công tác xét xử của cấp dưới. Văn bản này có thể là thông tư
liên tịch của TAND Tối cao với các bộ, ngành liên quan, hay nghị quyết
của Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao…
Thứ hai là việc chọn lọc xuất bản một số quyết định
của Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao phục vụ cho xét xử, nghiên cứu khoa
học và cho đông đảo người dân biết, vận dụng hay tham khảo. Đối với loại
này thì phải chọn lọc các bản án có tính chất hướng dẫn, nhất là về
đường lối xét xử.
Thứ ba là việc các cơ quan tố tụng trung ương tổng
hợp các quyết định giám đốc thẩm, tái thẩm vào chung một quyển để xuất
bản định kỳ hoặc hằng năm. Thứ tư là các cuốn sách, các bài phân tích,
bình luận về sự việc, chứng cứ, yếu tố pháp lý trong các bản án.
Trước đây, trao đổi với Pháp Luật TP.HCM về án
lệ, Phó Chánh án TAND Tối cao Đặng Quang Phương từng cho biết một số
nước sử dụng các bản án của tòa cấp trên như hướng dẫn, tức cứ trường
hợp tương tự thì giải quyết tương tự. Còn ở ta, các bản án phải được
tổng hợp, đúc kết hằng ngày, nếu có khúc mắc thì đưa ra văn bản hướng
dẫn rồi nâng lên thành luật.
Nhiều chuyên gia cho rằng các văn bản hướng dẫn xét
xử này chính là một dạng án lệ mà các tòa địa phương luôn vận dụng trong
công tác xét xử của mình, nhất là trong lĩnh vực dân sự.
Công khai bản ánTháng 4-2010, TAND Tối cao đã cho ra mắt cổng thông tin điện tử (http://www.toaan.gov.vn) để công bố các quyết định giám đốc thẩm nhằm mục đích công khai bản án theo tinh thần cải cách tư pháp. Hiện tại, trang web đã đăng tải 247 quyết định giám đốc thẩm, chủ yếu từ năm 2003 đến 2006 và cập nhật một số quyết định mới của các năm 2009, 2010.Ngoài ra, một trang web khác (http://e-lawreview.com) cũng được Bộ Thông tin và Truyền thông cấp phép hồi tháng 5-2008. Trang web chứa đựng những bản án được sắp xếp theo loại tranh chấp cùng bài tranh luận của luật sư… Người đọc cũng có thể phát biểu ý kiến trong mục ý kiến công dân và viết bài gửi cho website để xây dựng nền pháp quyền Việt Nam.Án lệ ở nước ngoàiỞ nhiều nước trên thế giới, việc công bố bản án được thực hiện thường xuyên, liên tục, rộng rãi bằng nhiều phương tiện thông tin đại chúng, kể cả Internet. Đối với các nước theo hệ thống luật chung Anh-Mỹ (Common Law), những bản án điển hình được tuyển chọn, đăng tải trong các báo cáo tổng hợp án lệ (Law Report) và trở thành án luật (Case Law) là một nguồn pháp luật.- Ở Mỹ, khi xét xử các hành vi vi phạm luật và các tranh chấp nảy sinh từ luật, các tòa án cần phải diễn giải luật bằng các bản án trước đó của tòa cùng cấp hoặc cao hơn. Đây được gọi là nguyên tắc theo quyết định trước hay đơn giản gọi là án lệ, tiền lệ pháp. Nếu phải đối mặt với các án lệ bất lợi, bị đơn sẽ tìm cách phân biệt sự khác nhau giữa vụ việc của mình với những vụ việc trước đó. Sau đó tòa án cấp cao hơn sẽ tìm cách giải quyết mâu thuẫn này để bổ sung cho án lệ hoàn chỉnh hơn.- Ở Pháp, gặp trường hợp pháp luật quy định không rõ ràng, không đầy đủ, thẩm phán vẫn phải tuyên án nếu không muốn bị kiện vì phủ nhận công lý. Lúc này, thẩm phán sẽ dựa vào án lệ để đưa ra phán quyết.- Ở Thụy Sĩ, trong trường hợp không có luật thành văn hoặc luật tục tương tự thì thẩm phán có quyền quyết định tuân theo những nguyên tắc mà họ đặt ra. Một khi đã hành động như nhà lập pháp, thẩm phán phải chứng minh bằng những nguyên tắc luật pháp…
BÀI 2. NGƯỜI ỦNG HỘ, NGƯỜI PHẢN ĐỐI
Ở nước ta, các dạng án
lệ đang được vận dụng để tham khảo trong thực tiễn xét xử. Tuy nhiên có
nên chính thức công nhận và áp dụng án lệ hay không lại đang gây tranh
cãi với nhiều quan điểm rất khác nhau.
Những người ủng hộ áp dụng án lệ tại Việt Nam tin rằng một hệ thống
án lệ bên cạnh luật thành văn để bổ sung, hoàn thiện cho nhau sẽ giải
quyết những lỗ hổng hoặc những quy định chưa rõ của pháp luật trong khi
những lỗ hổng này hiện đang còn rất nhiều, nhất là trong lĩnh vực phi
hình sự.
Xét xử hiệu quả hơn?
Tại tờ trình Quốc hội đề xuất công nhận án lệ mới
đây, Phó Chánh án TAND Tối cao Từ Văn Nhũ cho rằng việc áp dụng án lệ
ngoài ý nghĩa giải quyết một vụ án cụ thể còn thiết lập ra một tiền lệ
để xử những vụ án tương tự sau này. Do đó sẽ tạo bình đẳng trong việc
xét xử các vụ án giống nhau, giúp tiên lượng được kết quả của các vụ
tranh chấp, tiết kiệm công sức của các thẩm phán, các cá nhân, cơ quan,
tổ chức tham gia tranh tụng. Đồng thời, áp dụng án lệ còn giúp các đơn
vị khi đàm phán, soạn thảo và ký kết hợp đồng giao dịch dân sự, thương
mại biết phòng tránh rủi ro…
Theo luật sư Lê Thành Kính (Đoàn Luật sư TP.HCM), án
lệ là lý tưởng vì tạo ra sự công bằng trong xã hội. Án lệ là khuôn
thước mẫu mực để các thẩm phán tuân theo vì được đúc kết, chọn lọc kỹ và
mang tính chuyên nghiệp. Khi ấy thẩm phán chỉ cần đối chiếu để đưa ra
phán quyết, tránh chuyện mỗi người nhìn nhận, đánh giá vấn đề một kiểu.
Từ đó tránh được chuyện dư luận xã hội cho rằng việc xét xử của tòa án
là không bình đẳng.
Kiểm sát viên cao cấp Võ Văn Thêm (Viện Phúc thẩm 3)
cũng nhận xét án lệ có thể coi là một bộ luật đã được thống nhất, trong
đó chứa các bản án mẫu. Trước những vụ án tương tự, người tiến hành tố
tụng, người tham gia tố tụng chỉ cần mở ra đối chiếu là biết ngay đường
lối xử lý, rất có lợi. Việc công nhận án lệ không chỉ góp phần tăng
cường tính hiệu quả của tòa mà còn tăng cường đáng kể việc giáo dục pháp
luật cho mọi người. Từ đó sẽ tăng cường tính minh bạch, công khai trong
hoạt động tố tụng và nâng cao lòng tin của người dân vào pháp luật…
Không phù hợp?
Ngược lại, trong cuộc họp của Ủy ban Thường vụ Quốc
hội hồi tháng 8 vừa qua, nhiều ý kiến đã không đồng tình với việc công
nhận, áp dụng án lệ ở Việt Nam.
Theo Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp của Quốc hội Lê Thị Thu Ba, áp dụng án lệ ở ta là không phù hợp với hệ thống pháp luật. Đặc biệt, hiện nay chúng ta đang không ngừng sửa đổi, bổ sung các quy định nên trong từng giai đoạn cụ thể thì chính sách pháp luật sẽ không còn giống nhau…
Trưởng Ban Dân nguyện Trần Thế Vượng phân tích: Bản
thân án lệ chính là pháp luật, để lấy vụ án đó áp dụng cho vụ án sau.
Nhưng luật pháp hiện nay luôn luôn thay đổi. Và khi đã thay đổi thì
không thể lấy bản án cũ áp dụng cho các vụ án sau được.
Về chuyện này, TS Nguyễn Thị Hoài Phương (Trường ĐH
Luật TP.HCM) cũng phản đối. Theo bà, với một nước theo hệ thống luật
thành văn như nước ta thì Hiến pháp cao nhất và là đạo luật gốc. Hiến
pháp đã quy định thẩm phán xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật thì
chúng ta phải làm theo.
Về góc độ khoa học pháp lý, việc công nhận án lệ cũng
không hợp lý vì bản thân mỗi thẩm phán dù là cấp huyện để được bổ nhiệm
cũng phải có mức trình độ nhất định. Vì thế, tại sao trong nghiệp vụ họ
lại phải xử theo án mẫu mà không có cách xử lý riêng? Trong khi đó, án
lệ cũng chỉ là trí tuệ của một nhóm người chứ không phải tất cả thẩm
phán.
Tiến sĩ Phương lý giải thêm: Nếu chấp nhận án lệ để
tòa cấp dưới tuân theo thì tòa cấp huyện phải xử theo án của tòa cấp
tỉnh. Chẳng may những bản án mẫu đó bị hủy, bị sửa thì sao? Thực tế,
ngay cả TAND Tối cao cũng không dám khẳng định những bản án giám đốc
thẩm, tái thẩm của mình là hoàn toàn đúng. Bằng chứng là ngành tòa án
luôn có hướng xin thêm cơ chế đặc biệt để xử lại bản án của mình nếu có
sai lầm nghiêm trọng. Chỉ khi nào TAND Tối cao khẳng định rằng bản án
mình ban hành không bao giờ sai thì mới áp dụng làm án lệ được.
Dùng luật tục bổ sung cho luật thành văn?Theo một lãnh đạo Viện Nghiên cứu khoa học pháp lý (Bộ Tư pháp), nước ta là nước đa dân tộc, mỗi dân tộc có nền văn hóa lâu đời với phong tục, tập quán đặc thù. Ở hoàn cảnh mới, xã hội dân sự phát triển mạnh mẽ, đất nước lại đang hội nhập mạnh và phải chấp nhận nhiều tập quán thương mại quốc tế… Trong khi đó, pháp luật ban hành ngày càng thiếu và nhiều lỗ hổng mà việc tăng tốc hoạt động lập pháp vẫn không thể theo kịp. Vì vậy chúng ta cần công nhận, dựa vào các luật tục này bổ sung cho pháp luật thì mới có thể quản lý xã hội hiệu quả.Án lệ điển hình ở Anh và NhậtVới những nước xét xử theo hệ luật Anh-Mỹ, án lệ có giá trị như luật là căn cứ pháp lý để tòa dựa vào đó mà giải quyết án. Với những nước theo hệ luật châu Âu lục địa, bản án trước không mang tính ràng buộc pháp lý nhưng được xem như cách giải thích pháp luật khi quy định của luật còn trừu tượng. Tòa cấp dưới phải tham khảo, nếu không án có thể bị sửa. Dưới đây là một số án lệ điển hình:- Năm 1933, cô Elizabeth Manley (Anh) trình báo cảnh sát việc bị một người đàn ông đánh và lấy toàn bộ tiền bạc của cô. Cảnh sát điều tra, phát hiện cô bịa đặt nên tòa đã khép cô vào tội gây rối, ảnh hưởng đến trật tự công cộng dù lúc đó tội này chưa hề có trong luật thành văn.Kể từ đó bản án này đã trở thành án lệ ở nước Anh. Bất kỳ người nào đặt người vô tội vào tình trạng bị truy tố và làm cảnh sát phải điều tra, một vụ án không có thật thì đều bị buộc vào tội danh này.- Năm 2001, một tòa sơ thẩm của Nhật tuyên buộc chính phủ Pakistan phải thanh toán 1,78 tỉ yen (238 tỉ đồng VN) tiền mua thiết bị máy tính cho hai công ty thương mại ở Tokyo. Hai năm sau, dựa vào một án lệ mà Tòa án Tối cao Nhật từng ban hành từ năm 1928, Tòa án Tối cao Tokyo đã hủy bản án sơ thẩm vì theo án lệ, quyền tài phán của tòa án Nhật không áp dụng đối với chính phủ nước ngoài, trừ phi được chính phủ đó đồng ý.Theo Tòa án Tối cao Nhật, mấy chục năm qua do nhiều phiên tòa tuân thủ án lệ năm 1928 nên nhiều doanh nghiệp ở Nhật đã không thể đòi tiền các nhà ngoại giao nước ngoài “xù” tiền nợ mua hàng.TIẾN HIỂU tổng hợp
BÀI 3. LẤP LỖ HỔNG PHÁP LUẬT
Việc có nên áp dụng án
lệ ở Việt Nam hay không vẫn đang gây tranh cãi. Tuy nhiên, nhiều quan
điểm trong giới luật học tin rằng áp dụng án lệ sẽ có nhiều cái lợi, đặc
biệt là lấp được các lỗ hổng mà hệ thống luật thành văn chưa kịp điều
chỉnh…
Đã có tiền đề tốt
Một thẩm phán TAND Tối cao cho rằng chúng ta đã có tiền đề rất tốt cho việc áp dụng án lệ là tập hợp những quyết định giám đốc thẩm cả bằng giấy, cả trên mạng rồi. Cạnh đó là hàng loạt hướng dẫn nghiệp vụ (báo cáo tổng kết, nghị quyết của hội đồng thẩm phán, công văn hướng dẫn…) mà trong đó TAND Tối cao đã phân tích, chỉ ra những vướng mắc để các thẩm phán rút kinh nghiệm. Tất cả đều là nỗ lực ban đầu theo hướng tiếp cận án lệ phục vụ công tác xét xử của ngành tòa án.Đánh giá về tác dụng, vị thẩm phán này cho rằng nếu có án lệ thì người thẩm phán sẽ thoải mái hơn trong nghiệp vụ vì đã có đường đi rõ nét, không sợ bị lạc quẻ khi quyết định một vụ việc. Với đương sự, nếu có án lệ, họ sẽ tự biết là tòa đã xử đúng vụ việc của mình để tránh việc khiếu nại giám đốc thẩm tràn lan theo kiểu cầu may như hiện nay.
Tại một hội thảo góp ý sửa đổi Bộ luật Tố tụng dân sự
mới đây, thẩm phán Phan Thanh Tùng, Phó Chánh Tòa Dân sự TAND TP.HCM đã
ví án lệ như những cái dăm để chêm chặt cho một bó củi đang còn lỏng
lẻo. Theo ông Tùng, nói như vậy để thấy rằng án lệ rất cần thiết trong
thực tế xét xử vì một hệ thống luật pháp có chi tiết đến cỡ nào cũng
không thể theo kịp được sự phát triển của cuộc sống.
Nhận xét này của ông Tùng được khá nhiều người đồng tình.
Bảo vệ quyền công dân tốt hơn
Một thẩm phán TAND Tối cao nêu ví dụ: Hiện ngành tòa
án không thụ lý đơn kiện của người dân trong những tranh chấp liên quan
đến mồ mả của thân nhân như quyền di dời, bảo quản, trông nom… vì thiếu
quy định điều chỉnh. Người dân tìm đến chính quyền cũng không được giải
quyết cũng vì lý do không có luật. Trong khi đó, yêu cầu của người dân
là hợp pháp, chính đáng và bức thiết bởi yếu tố tâm linh thiêng liêng.
Nếu cho phép xét xử theo án lệ, ngành tòa án hoàn
toàn có thể thụ lý, giải quyết tranh chấp dạng này dựa vào những nguyên
tắc pháp luật chung, chẳng hạn căn cứ vào hàng thừa kế hoặc ai có điều
kiện hơn trong việc trông nom, hương khói… Khi đó, một phán quyết được
công nhận là án luật sẽ được các tòa vận dụng dễ dàng cho những vụ việc
tương tự.
Một kiểm sát viên cao cấp Viện Phúc thẩm 3 VKSND Tối
cao phân tích thêm: Các văn bản luật thường bị đóng khung trong lúc
thông qua nhưng thực tế cuộc sống thường phát sinh nhiều vấn đề cần điều
chỉnh mà văn bản luật không lường trước hoặc lường không hết. Nếu thẩm
phán chờ có văn bản quy định thì sẽ vi phạm thời hạn tố tụng, vi phạm
quyền khởi kiện của công dân… Trong những trường hợp như thế, áp dụng án
lệ sẽ khắc phục nhược điểm này. Nghĩa là lấy những án luật đã được chấp
nhận để vận dụng còn hơn là từ chối hoặc chần chừ giải quyết tranh
chấp.
Một giảng viên Trường Đại học Luật TP.HCM bổ sung:
Chức năng của hệ thống tư pháp là không có quyền từ chối giải quyết các
khiếu kiện của người dân bởi lý do chưa có luật. Nhưng thực tế ở ta,
người thi hành pháp luật luôn lúng túng và bó tay trước mỗi quan hệ,
tranh chấp mà pháp luật chưa tiên liệu hoặc quy định chưa rõ. Trong khi
quan hệ, tranh chấp mới phát sinh ngày càng nhiều. Vì vậy, áp dụng án lệ
sẽ bổ khuyết kịp thời những lỗ hổng pháp luật này để bảo vệ quyền lợi
của người dân tốt hơn.
Xét xử hiệu quả hơn
Nhìn ở một góc độ khác, luật sư Trần Ngọc Quý (Đoàn
Luật sư TP.HCM) nói bản chất án lệ là việc điển hình hóa bản án, giúp
các thẩm phán đi đúng đường thẳng lối, giống như người ta phân luồng
giao thông ở một đoạn đường thường bị lộn xộn vì quy hoạch có phần thiếu
sót.
Điều này có nhiều cái lợi. Thứ nhất, hoạt động xét xử
sẽ diễn ra nhanh hơn, tiết kiệm được thời gian, công sức của tất cả các
bên tham gia tố tụng. Thứ hai, áp dụng án lệ mang lại tính công bằng,
tránh được việc cùng một tranh chấp tương tự với những nội dung, tình
tiết tương tự mà mỗi thẩm phán xử mỗi khác, qua đó nâng cao được niềm
tin của người dân với tòa, với pháp luật. Chưa kể, áp dụng án lệ đi song
song với việc công khai, minh bạch bản án sẽ là một kênh hữu hiệu để
tuyên truyền, phổ biến pháp luật…
Kiểm sát viên cao cấp Võ Văn Thêm (Viện Phúc thẩm 3
VKSND Tối cao) nhận xét: bất cứ một nhà nghiên cứu pháp luật nào cũng
thấy tác dụng tích cực của án lệ vì nó rất tiến bộ. Điều đó cũng lý giải
vì sao các nước phát triển, có nền tố tụng tiến bộ đều dùng án lệ. Pháp
luật về án lệ đã được một số quốc gia trên thế giới áp dụng từ lâu và
mang lại hiệu quả cao. Chúng ta cũng đang có những điều kiện phù hợp để
chính thức công nhận án lệ nhưng đáng tiếc là nó lại chưa được hợp thức
hóa…
BÀI 4. SỬA LUẬT ĐỂ CÔNG NHẬN ÁN LỆDòng sự kiện- Thời Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ở miền bắc, ngày 19-1-1955, để thống nhất trong việc xử phạt một số loại tội phạm, Thủ tướng Chính phủ ra thông tư nói rõ: “Kinh nghiệm xét xử về một số loại phạm pháp đã được trở thành án lệ. Tuy nhiên, án lệ ấy còn khác nhau giữa các địa phương. Đường lối xét xử do đó không được thống nhất, rõ ràng và có nơi không được đúng. Cần phải thống nhất những án lệ ấy trong quy định chung sau đây để hướng dẫn các tòa án trừng trị một số tội phạm thông thường”…- Trước thời điểm năm 2004, xử lý các vụ vận chuyển hàng lậu, cơ quan chức năng thường tịch thu phương tiện vận chuyển. Gặp trường hợp chủ xe không phải là người trực tiếp vận chuyển thì họ kiện với lý do mình không biết. Khi xử, có tòa trả lại xe, có tòa tịch thu. Trong hội nghị tổng kết năm 2004, TAND Tối cao đã hướng dẫn: “Nếu người lái xe và chủ phương tiện có mối quan hệ huyết thống (cha mẹ, anh em trong gia đình…) hoặc vợ chồng mà việc giao xe để chở hàng là thường xuyên thì việc tịch thu xe là đúng. Ngược lại, nếu chiếc xe bị chiếm hữu bất hợp pháp thì tuyên trả lại cho chủ sở hữu”. Ngay sau đó, vướng víu trong việc tịch thu phương tiện đã được giải quyết.- Trước đây, Pháp Luật TP.HCM từng phản ánh trường hợp bà Q. (Việt kiều Úc) gửi tiền về cho cháu gái đứng tên giùm mua 7 ha đất trồng cao su (lúc đó luật chưa cho phép Việt kiều mua nhà đất). Năm 2007, người cháu lật kèo, bảo đó là tài sản của mình. Bà Q. kiện ra tòa. Tòa các cấp xác định số tài sản trên là của bà Q. đầu tư trái phép nên tuyên giao dịch vô hiệu. Tòa giao thi hành án phát mại khối tài sản, trả lại cho bà Q. gần 1 tỉ đồng bỏ ra ban đầu, còn số tiền dư sung công.Tranh cãi phát sinh xung quanh việc sung công số tiền dư này vì luật quy định chưa rõ. Trong hội nghị tổng kết năm 2007, TAND Tối cao đã hướng dẫn: “Nếu người đứng tên giùm có nhu cầu sở hữu nhà, đất thì tòa công nhận và buộc họ thanh toán lại cho Việt kiều số tiền đầu tư ban đầu cộng với nửa số tiền là tài sản dôi ra. Nếu người đứng tên giùm không mua, thi hành án phát mại tài sản trả lại cho Việt kiều đúng số tiền ban đầu, tiền còn dư thì chia đôi. Tòa không sung công tài sản dư ra mà chia cho hai bên theo kiểu kẻ có công người có của”. Từ đó, các tranh chấp tương tự đã được các tòa vận dụng vì “đã từng có án lệ của TAND Tối cao”.
Áp dụng án lệ sẽ mang
lại nhiều lợi ích cho hoạt động xét xử là điều mà rất nhiều chuyên gia
đã phân tích ở 3 phần trên. Vấn đề là có ý kiến cho rằng một nước theo
hệ thống luật thành văn như nước ta thì không phù hợp để áp dụng án lệ.
Liệu điều này đã đúng?
Luận điểm phản đối đầu tiên cho rằng nước ta theo hệ
luật thành văn với hiến pháp là đạo luật cao nhất – đạo luật gốc. Hiến
pháp không quy định về án lệ, chỉ quy định thẩm phán xét xử độc lập và
tuân theo pháp luật thì không thể áp dụng án lệ.
Phải chọn lọc thật chặtCó người lo ngại nếu chấp nhận án lệ thì tòa cấp dưới phải xử theo án của tòa cấp trên. Chẳng may những án luật này bị hủy, bị sửa thì khắc phục hậu quả ra sao? Thực tế, ngay cả TAND Tối cao cũng không dám khẳng định những bản án giám đốc thẩm, tái thẩm của mình là hoàn toàn đúng nên luôn có hướng xin thêm cơ chế đặc biệt để xử lại nếu có sai lầm nghiêm trọng.Luật sư Hoàng Cao Sang (Đoàn Luật sư TP.HCM) lại cho rằng chính vì đôi khi có những bản án giám đốc thẩm chưa chuẩn nên mới cần công nhận án lệ để bản thân những người làm ra nó phải có trách nhiệm chọn lọc chặt chẽ hơn, kỹ lưỡng hơn, chính xác hơn. “Các nước đã áp dụng rất hiệu quả rồi thì chúng ta còn chần chừ gì nữa mà không sửa luật để áp dụng”.
Luật do con người làm ra
Nhìn ngược lại, luật sư Cao Minh Triết (Đoàn Luật sư
tỉnh Tiền Giang) nói luật pháp do con người tạo ra thì con người cũng có
thể chỉnh sửa được. Nếu các nhà làm luật bổ sung thêm nguyên tắc áp
dụng án lệ trong hoạt động xét xử vào hiến pháp thì vấn đề này đã được
chính thức công nhận.
Cùng ý này, thẩm phán Phạm Công Hùng (Tòa Phúc thẩm
TAND Tối cao) nhấn mạnh vấn đề cốt yếu là những bản án sẽ được chọn,
được công nhận làm án lệ có chuẩn xác hay không chứ nếu cần áp dụng thì
việc sửa hiến pháp là chuyện bình thường. Bản thân hiến pháp không phải
là một đạo luật bất di bất dịch mà vẫn có thể chỉnh sửa bình thường.
Thực tế ở ta, từ khi hiến pháp ra đời đến nay, chúng ta cũng đã phải bốn
lần sửa đổi, bổ sung hiến pháp và việc này là tất yếu để hiến pháp bắt
nhịp kịp cuộc sống sinh động.
Không ở đâu có “luật vĩnh cửu”
Luận điểm phản đối thứ hai cho rằng hiện nay tính ổn
định của hệ thống pháp luật ở nước ta chưa cao, thường xuyên phải sửa
đổi, bổ sung. Trong từng giai đoạn cụ thể thì chính sách pháp luật cũng
sẽ thay đổi nên không thể lấy bản án trước áp dụng cho các vụ án sau
được…
Thẩm phán Phạm Công Hùng nhận xét đây không phải là
lý do để từ chối án lệ. Ông phân tích: Chúng ta không thể đòi hỏi một
nền “luật pháp vĩnh cửu” vì điều đó là không tưởng, không bao giờ đạt
được. Ở bất cứ quốc gia nào cũng vậy, tình hình kinh tế-xã hội luôn phát
triển, thay đổi và phát sinh những quan hệ pháp luật mới nên nhà nước
phải bổ sung pháp luật là điều đương nhiên.
Vấn đề là nếu chấp nhận áp dụng án lệ ở Việt Nam thì
phải quy định ngay một nguyên tắc rằng án lệ chỉ là một nguồn pháp luật
bổ sung cho hệ thống luật thành văn. Trong lúc hệ thống luật thành văn
chưa kịp điều chỉnh các quan hệ, tranh chấp mới phát sinh, ngành tòa án
sẽ vận dụng án lệ để kịp thời đáp ứng nhu cầu của người dân. Sau đó các
nhà làm luật sẽ luật hóa, bổ sung các quy định mới vào hệ thống luật
thành văn.
Đồng tình, PGS-TS Trương Đắc Linh (ĐH Luật TP.HCM)
cũng cho rằng không một nước nào không phải bổ sung pháp luật hằng ngày
cả vì xã hội luôn biến động, nước ta cũng vậy. Thực tế pháp luật của
chúng ta còn nhiều thiếu sót, nhiều lỗ hổng thì án lệ chính là nguồn bổ
sung tốt nhất để lấp những lỗ hổng trên.
Trước lo ngại một khi chính sách pháp luật thay đổi
thì không thể lấy bản án trước áp dụng cho các vụ án sau, luật sư Cao
Minh Triết nhận định một án lệ đã bị lỗi thời, không còn phù hợp nữa thì
chúng ta cũng hoàn toàn có thể hủy bỏ và thay thế bằng án lệ khác.
Tòa vẫn đảm bảo chức năng xét xử
Trong những ý kiến phản đối có quan điểm còn cho rằng
bản án của Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao cũng chỉ là trí tuệ của một
nhóm thẩm phán. Vì vậy, tại sao trong nghiệp vụ, thẩm phán cấp dưới lại
phải xử theo án mẫu mà không có cách xử lý riêng khi mà bản thân họ cũng
có trình độ nhất định?
Luật sư Lê Văn Bình (Đoàn Luật sư TP.HCM) lại có cách
nhìn khác. Theo ông, Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao là những người có
kinh nghiệm, năng lực học thuật và nghiên cứu pháp luật cao. Họ đã được
nhà nước bổ nhiệm và theo luật thì phán quyết của họ là cấp cao nhất
trong hoạt động xét xử. Hơn nữa, để tuyển chọn ra được một bản án mẫu
chắc chắn họ đã phải nghiên cứu, tranh cãi kỹ lưỡng trước khi đi đến một
sự đồng thuận.
Một thực tế ở nước ta là khi gặp tình huống pháp luật
chưa quy định hay chưa rõ thì các tòa địa phương đều không dám chủ động
“xé rào”, tự đưa ra một cách giải quyết riêng mà luôn phải xin ý kiến
của tòa cấp trên. Do đó, xử theo án lệ sẽ là một cách hiệu quả, linh
hoạt để giải quyết được sự thụ động này, đồng thời tránh được chuyện hai
vụ án có tình tiết, nội dung, chứng cứ tương tự nhau nhưng mỗi tòa lại
nhận định, tuyên án mỗi khác.
Họ đã nóiCho tòa quyền giải thích luậtỞ các nước theo hệ luật Anh-Mỹ, ngoài việc thực thi thì tòa án là cơ quan sáng tạo pháp luật cho nên họ coi án lệ còn quan trọng hơn cả luật thành văn. Ở ta thì tòa án chỉ là cơ quan xét xử tuân theo pháp luật, không có quyền giải thích pháp luật và làm luật. Vì vậy, nguồn pháp luật của chúng ta trở nên nghèo nàn và nhiều lỗ hổng.Do đó, chúng ta cần mạnh dạn áp dụng án lệ để đồng nghĩa với việc trao quyền giải thích sáng tạo pháp luật cho tòa án. Muốn như vậy, bước đầu tiên chúng ta phải sửa quy định về thẩm quyền, chức trách nhiệm, vụ của các cơ quan tư pháp, hành pháp, trong đó có tòa án…PGS-TS TRƯƠNG ĐẮC LINH, ĐH Luật TP.HCMCần nhưng phải có lộ trìnhVề lý thuyết, bản án của tòa cấp trên hoàn toàn có thể làm mẫu để cấp dưới tham khảo và vận dụng theo. Nhưng thực tế, việc áp dụng án lệ phải có một lộ trình nhất định như việc xác định cụ thể khái niệm, điều kiện, nguyên tắc của án lệ. Đó còn là việc xác định xem thu thập bản án của tòa cấp nào và phương pháp ra sao thì mới được coi là án lệ. Ngoài ra phải tính đến một thực tế là các bản án mẫu chưa được công bố đầy đủ, liên tục khiến việc thu thập khó khăn. Cạnh đó là chuyện hội thẩm nhân dân thu thập án lệ ra sao khi hầu hết họ không phải là người xét xử chuyên nghiệp mà chỉ kiêm nhiệm, tranh thủ…Luật sư NGUYỄN BẢO TRÂM, Công ty luật TNHH Sài Gòn LuậtTạo con đường thông suốtÁn lệ có mặt tích cực là nếu một việc giải quyết đúng rồi thì cứ như thế mà làm. Nó sẽ giải quyết được hàng trăm, hàng ngàn việc khác bởi vì khi dân hiểu có hệ thống án lệ rõ ràng, rành mạch thì họ có khởi kiện ra tòa cũng sẽ được giải quyết như thế mà thôi.
BÀI 5. CẦN MỘT LỘ TRÌNH
Nhiều chuyên gia đã
khẳng định rằng án lệ hoàn toàn có thể áp dụng ở Việt Nam như một nguồn
luật bổ sung cho hệ thống luật thành văn. Tuy nhiên, để án lệ được đi
vào cuộc sống thì còn rất nhiều điều cần phải làm…
Ở bài trước, luật sư Nguyễn Bảo Trâm (Công ty TNHH
Sài Gòn Luật) đã đề cập đến việc áp dụng án lệ phải có một lộ trình nhất
định như xác định khái niệm, điều kiện, nguyên tắc của án lệ; xác định
thu thập bản án của tòa cấp nào, phương pháp ra sao…
Đây là điều được nhiều người đồng tình.
Làm từng bước
Theo TS Nguyễn Văn Tiến (ĐH Luật TP.HCM), trước hết,
hiến pháp, pháp luật tố tụng dân sự, các ngành luật liên quan phải ghi
nhận nguyên tắc áp dụng án lệ trong việc thụ lý, giải quyết các vụ việc
dân sự. Đây là cơ sở pháp lý làm căn cứ để áp dụng án lệ. Một khi án lệ
đã được chính thức công nhận thì chính TAND Tối cao là cơ quan chịu
trách nhiệm xây dựng và ban hành án lệ để phổ biến cho cấp dưới áp dụng
khi có sự việc tương tự.
Theo TS Tiến, để thực hiện được, chúng ta sẽ còn phải
làm rất nhiều việc: Xác định phạm vi những vụ việc nào áp dụng pháp
luật thực định, những vụ việc nào áp dụng án lệ. Việc áp dụng án lệ chỉ
được đặt ra khi pháp luật thực định không quy định về vấn đề đó. Xác
định thẩm quyền của cấp tòa ban hành án lệ và cấp xét xử có quyền áp
dụng án lệ cùng mức độ áp dụng. Song song đó là quá trình từng bước công
khai hóa bản án, quyết định của tòa, đặc biệt là những vụ án sơ thẩm,
phúc thẩm, giám đốc thẩm điển hình, tòa phải nêu ra quan điểm, căn cứ
giải quyết.
TS Tiến cũng cho rằng TAND Tối cao nên phân loại án
lệ theo các tiêu chí khác nhau (loại việc, tính chất, phạm vi tranh
chấp)… và sắp xếp theo trình tự thời gian. Các tập án lệ nên phát hành
công khai hằng năm để tiện cho việc xét xử và cho người dân nhận xét,
phản biện…
Nâng chất thẩm phán
Theo TS Chu Hải Thanh, Phó Giám đốc Học viện Tư pháp,
để tiến tới công nhận án lệ cũng cần ổn định tương đối hệ thống pháp
luật hiện có dù biết luật không thể vĩnh cửu. Không thể có tình trạng
vừa công bố xong một án lệ thì nhà nước lại chỉnh sửa luật, như vậy
nghiễm nhiên nó sẽ bị vô hiệu hóa.
Luật sư Nguyễn Minh Tâm (Đoàn Luật sư TP.HCM) bổ
sung: Phải có một đội ngũ thẩm phán làm án lệ thật giỏi và chất lượng.
Đã coi là án mẫu thì phải chuẩn xác và người làm ra nó phải thật sự mẫu
mực, uyên bác. Làm sao để các bản án khi ban hành không còn một hạt sạn
nào để tòa cấp dưới tin tưởng tuyệt đối mà vận dụng theo. Muốn như vậy
thì chính TAND Tối cao phải tự nâng tầm mình lên và có trách nhiệm cao
với công việc.
Một thẩm phán TAND TP.HCM cũng nhấn mạnh việc phải
tăng cường chất lượng xét xử ngay từ cấp xét xử cao nhất để sau này chắt
lọc các bản án, quyết định giám đốc thẩm thành án lệ. Hiện nay, nó là
tiền đề lớn nhất, gần nhất của án lệ.
Mở rộng hội đồng tuyển chọn
Ở khâu tuyển chọn án lệ, theo luật sư Nguyễn Thế
Phong, Ủy viên Ban Chấp hành Liên đoàn Luật sư toàn quốc, cần mở rộng
thêm thành phần trong hội đồng tuyển chọn. Cụ thể, ngoài TAND Tối cao
còn phải có đại diện VKSND Tối cao, Bộ Công an, Bộ Tư pháp, Viện Nghiên
cứu khoa khọc pháp lý… Hội đồng này phải làm việc với tinh thần khoa học
cao để chọn được những bản án chính xác, tiêu biểu để làm án lệ.
Luật sư Lê Thành Kính (Đoàn Luật sư TP.HCM) đề xuất
thêm: Nếu cần, hội đồng tuyển chọn có thể tham khảo ý kiến của các tòa
cấp dưới trước khi chọn ra một bản án làm án lệ. Vì các tòa cấp dưới
chính là nơi trực tiếp đụng chạm đến các vướng mắc, lỗ hổng mà luật
thành văn chưa quy định hết.
Ngoài ra, theo luật sư Phong, chúng ta nên học hỏi
thêm lộ trình, cách thức công bố một án lệ của các nước đã áp dụng thành
công. Án lệ chỉ nên áp dụng với các quan hệ tranh chấp trong nước chứ
không nên áp vào các tranh chấp quốc tế vì hành xử pháp luật quốc tế
phải tuân theo các hiệp ước, các quy tắc riêng.
Phải hội đủ điều kiện mới thành án lệÁn lệ (còn gọi là tiền lệ pháp, thông luật, hệ thống pháp luật Anglo-Saxon) có nguồn gốc từ thế kỷ XI ở vương quốc Anh. Thời đó, các quan tòa giải quyết những mâu thuẫn, xung đột trong xã hội thường dựa vào tục lệ, tập quán địa phương – mà tuyệt đại đa số là những quy định bất thành văn – để phán quyết. Với một thẩm quyền cho phép và hội đủ những điều kiện nhất định, những bản án đó trở thành khuôn mẫu cho những lần xử án tương tự sau đó. Sau này, án lệ đã phổ biến, được áp dụng như một nguồn pháp luật tại nhiều nước như Mỹ, Canada, Ấn Độ…Tuy nhiên, không phải tất cả bản án – dù rất đúng đắn, hợp tình hợp lý – đều trở thành án lệ mà phải hội đủ những điều kiện sau đây thì mới được xem là án lệ:- Phải có sự kiện mang tính pháp lý, có tranh chấp.- Chưa có văn bản quy phạm pháp luật (luật, bộ luật…) điều chỉnh.- Phải do quan tòa của một tòa cấp cao, có thẩm quyền giải quyết và ra được phán quyết của bản án.- Phải do một cơ quan chức năng hệ thống hóa án lệ và công bố có hiệu lực trên toàn lãnh thổ.Thẩm phánVŨ PHI LONG,
Phó Chánh Tòa Hình sự TAND TP.HCM
SOURCE: BÁO PHÁP LUẬT TPHCM
Posted in: TTDS - Lý luận chung
0 comments:
Post a Comment