THÁI LAN: LUẬT PHÁP BẢO VỆ NGUỒN GEN THỰC VẬT

Surawit Wannakrairoj

Để bảo vệ nguồn gen thực vật, Thái Lan đã xây dựng nhiều văn bản pháp luật: Luật bảo vệ rừng, Luật y học dân tộc, Luật bảo hộ giống thực vật… Đây là những kinh nghiệm tốt đối với nhiều nước, trong đó có nước ta để chia sẻ lợi ích từ việc sử dụng nguồn gen thực vật, khi mà nguồn tài nguyên này đang bị suy giảm đáng kể. Tuy nhiên những thỏa thuận khu vực có một ý kiến rất quan trọng để mỗi quốc gia, trong đó có Thái Lan thành công trong vấn đề bảo vệ nguồn tài nguyên đang suy giảm này.

Sinh vật hữu sinh tiến hóa và sinh tồn trong môi trường xung quanh. Sự tiến hóa là một quá trình hệ thống trong đó mọi vật phải được hài hòa cân đối với nhau để tồn tại. Sự cân bằng của bất kỳ hệ sinh thái nào cũng mang tính động và thay đổi theo thời gian. Một số loài có thể bị tuyệt chủng, một số loài mới lại hình thành. Loài người là một phần nhỏ của hệ thống, nhưng lại mong muốn mình là nhân tố lớn gây xáo trộn sự cân bằng. Khi công nghệ do con người triển khai đạt được các bước tiến, sinh thái toàn cầu tỏ ra không còn cân bằng nữa. Các nhà khoa học trên thế giới đã nhận thức ra vấn đề này và đang cố gắng giảm thiểu quá trình hủy hoại. Một số cam kết và công ước quốc tế đã được đưa ra nhằm sử dụng bền vững các nguồn tài nguyên sinh học.

Thái Lan cũng giống như các nước đang phát triển khác trong vùng nhiệt đới, giàu về đa dạng sinh học, về hệ sinh thái, loài và di truyền. Sự khai thác thái quá các nguồn sinh học trước đây đã khiến các cơ quan lập pháp phải thông qua Đạo luật về rừng vào năm 1941. Theo Đạo luật này khi muốn khai thác bất cứ một nguồn tài nguyên thiên nhiên nào trong phạm vi của rừng thì phải xin phép và trả một khoản phí trên danh nghĩa. Việc quyết định cho khai thác các nguyên liệu trong rừng phải dựa trên hiện trạng của các nguồn tài nguyên trong vùng. Tuy vậy, đạo luật này đã không có hiệu lực thực hiện do diện tích có rừng quá rộng.

Từ năm 1973, Thái Lan trở thành thành viên của Công ước quốc tế về cấm buôn bán các loài động, thực vật đang có nguy cơ tuyệt chủng (CITES). Dưới sức ép của Công ước, Chính phủ đã sửa đổi Đạo luật về thực vật vốn là văn bản được soạn thảo để bảo vệ các quyền lợi của các nông dân để phù hợp với các qui định của CITES. Tất cả các loài được liệt kê trong CITES cũng được coi là các loài được bảo tồn đã được qui định trong pháp lệnh thực vật. Việc xuất nhập khẩu cũng như tái xuất các loài được bảo tồn cũng được qui định rõ ràng. Những loài thực vật chỉ có trong rừng không được phép dùng để buôn bán quốc tế trừ khi được nhân giống nhân tạo. Hệ thống này đòi hỏi một biện pháp kiểm soát có hiệu quả tại cả các nước xuất và các nước nhập khẩu. Nhưng đáng tiếc là Công ước này mới chỉ liệt kê danh sách các giống loài đang có nguy cơ tuyệt chủng hoặc bị đe dọa tuyệt chủng trong buôn bán quốc tế.

Việc hình thành Tổ chức thương mại thế giới (WTO) đã dẫn đến những thay đổi lớn trong xã hội của các nước đang phát triển. Các nước mạnh cố gắng tận dụng công nghệ tiên tiến của họ cũng như sức mạnh thương lượng. Các quyền sở hữu trí tuệ (SHTT), một vấn đề cốt yếu của WTO đang làm thay đổi cách thức mà các nước giải quyết các nguồn tài nguyên sinh vật và các tri thức truyền thống có liên quan.

Người dân địa phương đã từng sống hài hòa với rừng. Cây là thức ăn, gia vị là những vị thuốc vô cùng quan trọng. Các công thức của các vị thuốc cổ truyền được hình thành qua một thời gian dài, trả bằng giá cuộc sống và sức khỏe của các thế hệ trước. Các tri thức về các thuộc tính sử dụng cây thuốc được tích lũy từ nhiều thế hệ. Thế nhưng khối tri thức này lại không được hệ thống bảo vệ SHTT quốc tế hiện nay đề cập đến mặc dù giá trị to lớn của nó.

Chính phủ nhận thức được 25% thuốc tân dược trong nước được sản xuất bằng các công nghệ y học cao dựa vào tri thức và các loài thực vật của đất nước. Chính phủ cũng biết được các nhà nghiên cứu nước ngoài đến Thái Lan đã rất thành công trong việc thương mại hóa những loại thuốc có nguồn gốc từ cây bản địa mà không phải chia sẻ bất kỳ lợi ích cho địa phương. Chính phủ hiện đang cố gắng thông qua đạo luật bảo vệ và khuyến khích nền y học dân tộc của Thái Lan.Vì quyền lợi quốc gia, Chính phủ đã phê duyệt dự thảo đạo luật này và sắp tới Thượng viện sẽ xem xét và thông qua.

Dự thảo Đạo luật y học dân tộc Thái Lan là một cố gắng đầu tiên nhằm bảo vệ cây thuốc và các tri thức. Nguồn tri thức này được phân nhóm: Thuộc sở hữu quốc gia, của dân chúng và tư nhân. Chỉ có những người được phép mới được thực hành, nghiên cứu hoặc triển khai cũng như thương mại hóa các kiến thức về y học dân tộc này. Cần phải trả chi phí cơ hội của tri thức cổ truyền cho người giám hộ. Việc chia sẻ các kết quả nghiên cứu và lợi ích của nó có thể sẽ khuyến khích sự bảo tồn và phát triển của các tri thức này. Bên cạnh việc bảo vệ các tri thức truyền thống trước những kẻ khai thác quá đáng, dự thảo đạo luật này còn nhằm bảo tồn tính đa dạng đang bị suy giảm của các loài và nơi cư trú của chúng. Việc bảo tồn đa dạng sinh học trong một đất nước trong chừng mực nào đó có nghĩa là sẽ chậm phát triển hơn. Một số lượng quan trọng các loài cây thuốc có nguy cơ tuyệt chủng sẽ được liệt kê như những loài cây thuốc đang bị kiểm duyệt. Bất cứ một hành động nào đối với các loài cây này đều bị giám sát chặt chẽ, thông qua hệ thống giấy phép và thỏa thuận. Nơi cư trú của các cây thuốc này có thể được xây dựng làm khu bảo tồn nhằm bảo tồn tính đa dạng của chúng. Phải xây dựng kế hoạch hành động quản lý để khai thác và sử dụng bền vững đa dạng sinh học. Đạo luật đã được soạn thảo trên nền tảng của Công ước bảo vệ đa dạng sinh học mà không vi phạm bất cứ một thỏa thuận quốc tế nào. Nguyên tắc đồng ý có thông báo trước, việc chia sẻ lợi ích và chuyển giao công nghệ của Công ước đa dạng sinh học về cơ bản phải được ràng buộc trong dự thảo. Bản Dự thảo luật này đã khuyến khích các cộng đồng địa phương thực hiện các quyền liên quan đến tri thức cổ truyền của mình.

Theo Hiệp định về các khía cạnh SHTT liên quan đến thương mại (TRIPS) của WTO, các nước thành viên phải thiết lập một hệ thống pháp lý có hiệu lực để bảo hộ các giống thực vật thông qua hệ thống các Patent hoặc hệ thống giống lạ duy nhất hoặc hai hệ thống kết hợp. Trong trường hợp của Thái lan, hệ thống giống lạ duy nhất được lựa chọn để sử dụng. Một đạo luật được soạn thảo dựa trên Hiệp hội quốc tế về bảo tồn các loài thực vật mới (UPOV), Công ước về bảo vệ các loài thực vật mới và Công ước về bảo vệ đa dạng sinh học nhằm bảo vệ các loài và giống động, thực vật. Đối với công ước UPOV, chỉ năm 1978các ý tưởng về mô hình lợi ích mới được chấp nhận và thay đổi cho phù hợp với cấu trúc xã hội trong điều kiện của Thái lan. Quyền của các nông dân sẽ được bảo vệ tối đa, trong khi các nhà gây giống sẽ được khen thưởng xứng đáng cho công trình của họ.

Dự thảo luật bảo hộ giống thực vật sẽ tạo ra quyền của cộng đồng trên cơ sở đồng ý có thông báo trước và chia sẻ các quyền lợi. Cộng đồng sẽ được khuyến khích để bảo vệ quyền lợi của mình thông qua việc giám sát tất cả khả năng với tới các nguồn gen thực vật. Nếu một người nhân giống muốn áp dụng để bảo vệ một giống cây mới trên một vùng đất nào đó thì người này phải nêu ra một hợp đồng chia sẻ lợi ích trước khi được cấp giấy phép. Không giống như các nước giàu tài nguyên khác, Thái Lan giành quyền kiểm soát và trực tiếp chia sẻ quyền lợi cho cộng đồng chứ không phải cho Chính phủ. Người ta cho rằng các cơ chế khuyến khích bằng tài chính sẽ tạo động lực cho các cộng đồng địa phương trong việc bảo tồn và phát triển các giống loài của địa phương cho việc sử dụng của các nhà nghiên cứu thực vật trong tương lai.

Cơ chế khuyến khích tài chính này cũng sẽ hướng cộng đồng vào việc bảo vệ các giống hoang dã và nơi cư trú của chúng.

Dư luận cũng đã được các dư luận xã hội chú ý. Một thông tin cũng được tiết lộ rằng Công ty xay xát của Mỹ vừa đăng ký nhãn hàng cho một loại gạo thơm. Nhãn đăng ký của loại gạo này là Jasmati kết hợp từ 2 giống gạo thơm nổi tiếng “Jamin” của Thái và “Basmati” của ấn Độ và Pakistan. Nhãn hàng được đăng ký này có thể gây cho người tiêu dùng sự nhầm lẫn rằng đây là một loại gạo lai giữa hai loại nổi tiếng trên. Sử dụng tên gọi không hề liên quan với các tên hàng nổi tiếng trên gây sự hiểu lầm trong người tiêu dùng về chất lượng gạo. Mặt khác công ty của Mỹ sẽ phải tốn rất nhiều tiền để thu hồi lại nhãn hàng này. Thay vào đó, hiện nay Thái Lan đang áp dụng nhãn hàng cho loại gạo Dự của Thái đối với phần lớn các nước nhập khẩu gạo Thái. Chiến lược này, cùng với chương trình khuyến khích lai giống sẽ đưa ngành công nghiệp gạo của Thái tiến triển, đương đầu với bất cứ sự vi phạm bản quyền nào trên thị trường tự do.

Một dự luật khác về việc bảo vệ các nguồn gen thực vật là các khu rừng cộng đồng. Kinh nghiệm trong quá khứ về chính sách bảo vệ rừng cho thấy là không thành công. Các vùng rừng mênh mông bị phá hủy. Một mình các quan chức chính phủ không thể điều hành chính sách một cách có hiệu quả. ý thức về quyền sở hữu của người dân cũng rất cần thiết. Một cộng đồng cần được thụ hưởng từ các nỗ lực bảo vệ rừng. Một dự luật mới ra đời sẽ cho phép dân làng sống cộng sinh với rừng. Dân làng sẽ vừa gìn giữ rừng vừa sử dụng bền vững các sản phẩm của rừng.

Tất cả các dự luật trên sẽ giúp Thái Lan bảo vệ các nguồn gen thực vật khỏi nạn cướp sinh học. Việc thực thi các dự luật sẽ được tăng cường thông qua một thỏa thuận cấp khu vực. Điều này là do các loài thực vật trên đất Thái Lan cũng dễ tìm thấy ở các nước láng giềng. Đạo luật quốc gia không thể vượt qua biên giới. Một thỏa thuận khu vực giữa các nước giàu tài nguyên, đặc biệt là các điều khoản và điều kiện về chia sẻ lợi ích và chuyển giao công nghệ, sẽ đưa các nước công nghiệp hóa đến bàn thương lượng. Không có một thỏa thuận khu vực, tương lai của các nguồn tài nguyên thực vật sẽ bị lãng quên.

TẠP CHÍ HOẠT ĐỘNG KHOA HỌC SỐ 5/2001

Posted in: LUAT SO HUU TRI TUE