Tiểu luận "Giá trị pháp lý của hiến pháp 1946"

Giá trị pháp lý của Hiến pháp 1946

Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói:“Bản Hiến pháp đầu tiên trong lịch sử nước nhà … là một vết tích lịch sử Hiến pháp đầu tiên trong cõi Á đông… Bản Hiến pháp đó chưa hoàn toàn nhưng nó đã làm nên theo một hoàn cảnh thực tế. Hiến pháp đó tuyên bố với thế giới nước Việt Nam đã độc lập …, dân tộc Việt Nam đã có đủ mọi quyền tự do …., phụ nữ Việt Nam đã được ngang hàng với đàn ông để được hưởng chung mọi quyền cá nhân của công dân. Hiến pháp đó đã nêu lên một tinh thần đoàn kết chặt chẽ giữa các dân tộc Việt Nam và một tinh thần liêm khiết, công bình của các giai cấp”.
1.Sự ra đời của Hiến pháp 1946 là một bước tiến lớn trong lịch sử phát triển của nhà nước và pháp luật Việt Nam.

Lần đầu tiên ở nước ta cũng như ở khu vực Đông Nam Á, một NN dân chủ nhân dân được thành lập với hình thức chính thể cộng hòa. Đó là bước ngoặt lớn trong sự phát triển của tư tưởng dân chủ. Nó có tác dụng cổ vũ cho phong trào đấu tranh giành độc lập của các dân tộc ở các quốc gia ở khu vực Đông Nam Á để tiến lên xây dựng NN kiểu mới - NN dân chủ “của dân, do dân, vì dân”. Sau khi Việt Nam giành độc lập, Hp 1946 soạn thảo ở Đông Nam Á đã dấy lên phong trào đấu tranh giành độc lập. Sau Việt Nam, các nước Lào, Mi-an-ma, Ma-lai-xi-a, Phi-lip-pin…cũng đứng lên đấu tranh và giành được thắng lợi.
2.Hiến pháp 1946 mang nhiều dấu ấn của chủ nghĩa hiến pháp

Chủ nghĩa hiến pháp là những tư tưởng hợp hiến qua nhiều thời đại. Đặc trưng của chủ nghĩa hiến pháp chính là giới hạn quyền lực nhà nước, chống lại sự độc quyền quyền lực để bảo vệ quyền lợi đáng phải có của dân. Nó quy định cách thức nhà nước phải làm gì và nhà nước phải làm như thế nào, tập trung theo hướng giới hạn quyền lực của nhà nước. Hiến pháp quy định một chính quyền hợp pháp có trách nhiệm trong việc bảo vệ lợi ích của cộng đồng và bảo vệ quyền của từng cá nhân trong xã hội. Chủ nghĩa hợp pháp có ý nghĩa rõ rệt gắn chặt với quan niệm về một nhà nước pháp quyền. Theo đó, chính quyền không được phép làm những gì tùy theo ý muốn của các quan chức mà phải hành động theo một thủ tục công bằng được mọi người công nhận. Mục đích của sự hạn chế các hành động tùy tiện của chính quyền là để bảo vệ sự tự do, dân chủ của công dân.

Hiến pháp năm 1946 mang những dấu ấn của chủ nghĩa hiến pháp được thể hiện như sau:

Một là: Chủ nghĩa hiến pháp đòi hỏi phải có Hiến pháp được một Hội đồng lập hiến hoặc Quốc hội thông qua theo một thủ tục đặc biệt khác với làm luật.

Hiến pháp là bản văn luật có hiệu lực tối cao đối với toàn bộ việc tổ chức và hoạt động của nhà nước. Hiến pháp có thể được một Hội đồng hiến pháp thông qua, gọi là Quốc hội lập hiến. Hoặc có thể do Quốc hội – lập pháp thông qua nhưng phải có sự phúc quyết của tầng lớp nhân dân. Hiến pháp 1946 đã thực sự do một Quốc hội lập hiến thông qua.

Theo quy định của Hiến pháp 1946, nước ta không có Quốc hội mà chỉ có Nghị viện nhân dân với nhiệm kỳ ba năm.

Như vậy, nếu không có chiến tranh, sau khi thông qua hiến pháp, Quốc hội sẽ tự giải tán để tổ chức bầu Nghị viện nhân dân. Nghị viện nhân dân không thể tự mình sửa đổi Hiến pháp. Mọi sự sửa đổi, bổ sung đều phải đưa ra toàn dân phúc quyết (Điều 70 Hiến pháp 1946).

Hai là: Các quyền của người dân được Hiến pháp ghi nhận và bảo đảm. Hiến pháp ghi nhận và bảo đảm thì cao hơn là nhà nước ghi nhận và bảo đảm. Vì rằng nếu nhà nước ghi nhận và bảo đảm thì quyền chủ động là thuộc nhà nước, nhưng nếu hiến pháp ghi nhận và bảo đảm thì nhà nước không có quyền chủ động ở đây.

Hiến pháp năm 1946 có cách tiếp cận gần với quyền con người nhất. Khác với các bản hiến pháp sau này, các quyền công dân được hiến pháp 1946 quy định ngay ở các chương đầu tiên, làm cơ sở cho việc quy định các chương khác.
Ngay trong phiên họp đầu tiên của Chính phủ lâm thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định rằng, chúng ta phải có một hiến pháp dân chủ; mục đích cao nhất mà hiến pháp đó hướng tới là “... bảo đảm được quyền tự do dân chủ cho các tầng lớp nhân dân, trên cơ sở công nông liên minh và do giai cấp công nhân lãnh đạo. Nó phải thật sự bảo đảm nam nữ bình quyền và dân tộc bình đẳng”. Hiến pháp dân chủ đó không những là cơ sở pháp lý để xây dựng một nhà nước hợp hiến, hợp pháp, mà còn là nền tảng để ban hành các đạo luật cụ thể nhằm thực hiện và bảo đảm bằng pháp luật các quyền dân chủ của nhân dân - điều không thể có được dưới chế độ thực dân, quân chủ chuyên chế trước đây.

ĐểHiến pháp và pháp luật đảm bảo tính khách quan, phù hợp và phản ánh đúng đắn ý chí, nguyện vọng của nhân dân, Nhà nước phải thực hiện trưng cầu ý dân. Ý nghĩa của trưng cầu ý dân là ở chỗ, thứ nhất, biểu hiện tính dân chủ; thứ hai, thông qua đó, Nhà nước phát huy được trí tuệ của toàn dân tộc nhằm hoàn thiện Hiến pháp và pháp luật, làm cho Hiến pháp và pháp luật luôn thật sự là của nhân dân, của chế độ dân chủ mới.

Hiến pháp năm 1946, hiến pháp đầu tiên của Việt Nam đã cụ thể hoá các quyền con người, Nội dung Hiến pháp được xuyên suốt bởi quan điểm như đã được ghi ở điều 1: "Nước Việt Nam là một nước dân chủ cộng hoà. Tất cả quyền bính trong nước là của toàn thể nhân dân Việt Nam, không phân biệt nòi giống, trai gái, giàu nghèo, giai cấp, tôn giáo".

Ngay từ khi ra đời, Nhà nước cách mạng Việt Nam đã là một nhà nước của dân, do dân và vì dân. Đó là nhà nước mà toàn bộ hoạt động của nó chỉ hướng tới mục đích duy nhất là xác lập, bảo vệ và không ngừng mở rộng quyền làm người cho công dân Việt Nam.

Ba là: bảo vệ nhân quyền. Tư hữu tài sản là một trong những quyền cơ bản nhất của con người được hiến pháp ghi nhận tại Điều 12 Chương Quyền lợi và nghĩa vụ cơ bản của công dân như là một trong những đảm bảo quan trọng trong việc thực hiện nhân quyền của Nhà nước Việt Nam dân chủ Cộng hòa. Đến hiến pháp 1992 đã lấy lại quy định này và tạo nên một bước tiến vượt bậc cho sự chuyển đổi từ một nền kinh tế tập trung sang kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

Bốn là: suy đoán vô tội là một trong những quyền quan trọng để bảo vệ con người trước sự giam cầm vô cớ và buộc tội sai trái của cơ quan Nhà nước. Quy định này không được ghi nhận trong thời kỳ của cơ chế cũ của Hiến pháp 1980, đến hiến pháp 1992 mới được quy định, thì trong Điều 11 của Hiến pháp 1946 đã có ghi nhận: “Tư pháp chưa quyết định thì không được bắt bớ và giam cầm công dân Việt Nam. Nhà cửa và thư tín của công dân Việt Nam không ai được xâm phạm một cách trái pháp luật…”.

Năm là: là quyền năng giữa các cơ quan nhà nước được phân chia khá rõ và nhiều cơ chế kiểm tra và giám sát lẫn nhau đã được thiết kế. Sự hạn chế quyền lực Nhà nước, chống lại sự lạm quyền của cơ quan Nhà nước để nhằm mục đích bảo vệ quyền con người còn được ghi nhận ở những quy định phân quyền tương đối rõ ràng hơn so với các Hiến pháp sau này. Cơ chế tự giám sát quyền lực Nhà nước được quy định tương đối rõ ràng trong bản hiến pháp này.

Ví dụ "quyền kiểm soát và phê bình Chính phủ" của Ban thường vụ Nghị viện (Điều 36 Hiến pháp1946); quyền của "nghị viên không bị truy tố vì lời nói hay biểu quyết trong Nghị viện" (Điều 40 Hiến pháp1946); Thủ tướng có quyền nêu vấn đề tín nhiệm để Nghị viện biểu quyết (Điều 54 Hiến pháp 1946), Chủ tịch nước có quyền yêu cầu Nghị viện thảo luận lại các dự án luật đã được Quốc hội thông qua (Điều 31 Hiến pháp 1946)…

Bên cạnh đó, quyền năng giữa chính quyền trung ương và chính quyền địa phương cũng được phân chia rất rõ. Nghị viện nhân dân chỉ quyết định những vấn đề "chung cho toàn quốc" (Điều 23 Hiến pháp 1946). Hội đồng nhân dân được quyền quyết định "những vấn đề thuộc địa phương mình" (Điều 59 Hiến pháp 1946).

Sáu là: vai trò độc lập xét xử của toà án được bảo đảm. Điều này đạt được nhờ hai cách: một là các toà được thiết kế không theo cấp hành chính (Điều 63 Hiến pháp 1946); hai là khi xét xử, thẩm phán chỉ tuân theo pháp luật, các cơ quan khác không được can thiệp" (Điều 69 Hiến pháp 1946).
3.Hiến pháp 1946 phản án tinh thần độc lập tự do và tính dân tộc dân chủ sâu sắc thông qua việc ghi nhận và thể hiện nguyên tắc ”đoàn kết, toàn dân” trong Hiến pháp 1946.

Nhà nước dân chủ nhân dân đầu tiên ở nước ta do Chủ tịch Hồ Chí Minh khai sinh ra là kết quả hơn 80 năm đấu tranh chống lại chế độ thực dân phong kiến để giành lấy chủ quyền cho đất nước, tự do cho nhân dân. Trong cuộc đấu tranh này có sự tham gia của đông đảo mọi tầng lớp nhân dân. Do đó, Nhà nước mới ra đời tất yếu phải là Nhà nước đoàn kết toàn dân, không phân biệt nòi giống, gái trai, giàu nghèo, giai cấp, tôn giáo.

Nguyên tắc đoàn kết toàn dân vừa có ý nghĩa ghi nhận thành quả đấu tranh giành độc lập, tự do cho dân tộc của nhân dân ta, vừa có ý nghĩa là cơ sở, là điều kiện để xây dựng Nhà nước dân chủ nhân dân. Bởi vì nhân dân là chủ thể của quyền lực Nhà nước. Mặt khác, đoàn kết toàn dân còn là điều kiện để xây dựng chính quyền vững mạnh, nhất là trong hoàn cảnh an ninh và hoà bình quốc gia đang bị xâm phạm. Như vậy, nguyên tắc đoàn kết toàn dân phản ánh tinh thần độc lập tự do và tính dân tộc dân chủ sâu sắc trong Hiến pháp 1946.
4.Hiến pháp 1946 đã chứng tỏ tính chất dân chủ thực sự của nó thông qua việc ghi nhận và thể hiện nguyên tắc ”đảm bảo các quyền tự do dân chủ”.

Cụ thể:
Hiến pháp 1946 là bản Hiến pháp dân chủ rộng rãi được thể hiện ở chỗ chủ thể được hưởng quyền dân chủ là đông đảo các tầng lớp nhân dân và nội dung của các quyền dân chủ biểu hiện ở nhiều phương diện, nhiều lĩnh vực từ chính trị, KT đến văn hoá- XH, …

Các quyền tự do dân chủ của công dân được Hiến pháp 1946 qui định mang tính tiến bộ, tính nhân văn sâu sắc; lần đầu tiên trong lịch sử Việt Nam, quyền bình đẳng trước PL của mọi công dân được ghi nhận (Điều 7). Và cũng lần đầu tiên trong lịch sử dân tộc, phụ nữ được ngang quyền với nam giới trong mọi phương diện (Điều 9). Ngoài ra, Hiến pháp 1946 còn có qui định về chính sách ưu tiên giúp đỡ các dân tộc ít người (Điều 8)…

Các quyền tự do dân chủ của công dân không chỉ được ghi nhận mà còn được đảm bảo thực hiện bằng giá trị pháp lý tối cao của Hiến pháp.
5.Hiến pháp 1946 đặt cơ sở pháp lý nền tảng cho việc tổ chức và hoạt động của một chính quyền mạnh mẽ và sáng suốt với việc sáng tạo ra một hình thức chính thể cộng hoà dân chủ và chế định Chủ tịch nước rất độc đáo.

Tính độc đáo này được thể hiện ở hai khía cạnh sau:

- Nó thể hiện chiến lược trong tư duy lập pháp của các nhà lập hiến và phù hợp với điều kiện chính trị – xã hội rất phức tạp ở nước ta giai đoạn này. Để có thể lãnh đạo và điều hành đất nước trong tình thế ”thù trong giặc ngoài” thì cần phải có một Chính phủ đủ mạnh, có thực quyền. Với uy tín của Chủ tịch Hồ Chí Minh, các nhà lập hiến Việt Nam tin chắc rằng Người sẽ được Nghị viện tín nhiệm bầu làm Chủ tịch nước cho nên dự thảo Hiến pháp 1946 đã trao cho Chủ tịch nước rất nhiều quyền hạn.

- Chính thể dân chủ cộng hoà dân chủ trong Hiến pháp 1946 là rất mới mẻ và tiến bộ so với lịch sử lập hiến của nhân loại. Nó mới mẻ bởi vì nó không giống hoàn toàn với bất cứ một chính thể nào đã từng tồn tại trong lịch sử. Nó vừa mang những đặc điểm của chính thể cộng hoà tổng thống (Nguyên thủ quốc gia là người đứng đầu cơ quan hành pháp, có thực quyền), nó vừa mang những đặc điểm của chính thể cộng hoà đại nghị (Nghị viện có quyền bất tín nhệm Chính Phủ). Chính thể theo Hiến pháp 1946 của Nhà nước ta là hình thức kết hợp giữa cộng hoà tổng thống và cộng hoà đại nghị. Tuy nhiên, nét độc đáo của nó lại được thể hiện ở chỗ nó không hoàn toàn giống với chính thể của những nước cộng hoà hỗn hợp (cộng hoà lưỡng tính ) như Pháp, Phần Lan….Bởi vì Nguyên thủ quốc gia của những nước này là do nhân dân trực tiếp bầu ra, còn Nguyên thủ quốc gia theo Hiến pháp 1946 là do Nghị viện bầu. Nó tiến bộ bởi vì nếu nghiên cứu kĩ hình thức chính thể trong Hiến pháp 1946 thì có thể thấy rằng nó mang nhiều đặc điểm của chính thể cộng hoà hỗn hợp hơn (chỉ có một điểm khác duy nhất). Ở góc độ này, có thể khẳng định rằng Hiến pháp 1946 của nước ta đã đặt nền tảng khai sinh ra hình thức chính thể cộng hoà hỗn hợp chứ không phải Hiến pháp 1958 của Pháp.

NHÓM 03 - VB2CQ - LUAT 3B

 64 năm đã trôi qua kể từ ngày bản hiến pháp đầu tiên của nước ta – Hiến pháp 1946 được soạn thảo, đất nước ta đã trải qua nhiều biến cố, nhiều bản hiến pháp lần lượt ra đời (Hiến Pháp 1959, Hiến Pháp 1980) và hiện tại là Hiến Pháp 1992 đang được áp dụng.
64 năm, hành trình từ một đất nước thuộc địa, người dân đang phải chịu cảnh nô lệ “một cổ 2 tròng” cho đến nay nhân dân Việt Nam tự hào sánh ngang với các quốc gia khác.
64 năm – một chặng đường không phải là ngắn nhưng đủ dài để khi nhìn lại lịch sử lập hiến Việt Nam, nhìn lại hiến pháp 1946 chúng ta càng thấy rõ giá trị pháp lý, tư tưởng dân chủ tiến bộ của bản hiến pháp mà cho đến nay nhiều nhà nghiên cứu, nhiều chuyên gia làm luật của nước ta đã nhận định: “Hiến pháp 1946 là bản Hiến pháp đầu tiên của nước ta, là một bản Hiến pháp dân chủ, tiến bộ không kém một bản Hiến pháp nào trên thế giới. Nó là bản Hiến pháp mẫu mực trên nhiều phương diện”, “Hiến pháp 1946 thể hiện tư tưởng dân chủ, tiến bộ mà đến nay Hiến pháp 1992 còn nhiều thua kém”.
Hiến pháp là bộ luật tối cao của một quốc gia quy định nguyên tắc tổ chức guồng máy công quyền để thực hiện mục đích xây dựng một xã hội trong đó dân làm chủ đất nước nhằm bảo đảm dân quyền và nhân quyền của công dân, và đồng thời bảo đảm tính chất ổn định, chính thống và hợp pháp của nhà cầm quyền. Có thể nói từ khi đất nước lập hiến đến nay, Hiến pháp 1946 là bản hiến pháp gây nhiều tranh cãi và tốn không biết bao nhiêu giấy mực của các chuyên gia và các nhà làm luật việt nam. Đây là bản hiến pháp đã để lại dấu ấn đậm nét những quan điểm của Hồ Chí Minh về bản chất, thiết chế bộ máy nhà nước mới… Trên cơ sở đó nhóm 03 sẽ đi phân tích về giá trị pháp lý của Hiến pháp 1946 để nắm rõ những tư tưởng dân chủ tiến bộ cũng như thiết chế bộ máy nhà nước, cách thức phân quyền…

Hoàn cảnh lịch sử. Ngày 22/9/1940, Pháp ký hiệp ước thỏa thuận cho phát xít Nhật sử dụng lãnh thổ Bắc Kỳ vào mục đích quân sự. Nhật đưa quân vào Đông Dương.
Bằng một hành động thống nhất trên toàn Đông Dương, trong đêm 9/3/1945, quân Nhật đồng loạt nổ súng và căn bản nhanh chóng đè bẹp sự kháng cự của đối phương. Đến chiều ngày 10/3/1945 thì quân Pháp đầu hàng, phát xít Nhật làm chủ các vùng đô thị lớn như Hà Nội, Hải Phòng, Huế, Sài Gòn và nhiều tỉnh lỵ… Những đơn vị quân Pháp còn cố thủ ở Cà Mau, Biển Hồ (Campuchia), một số vùng ở Bắc Đông Dương, cũng lần lượt bị thất thủ, chỉ còn một số tàn quân chạy qua biên giới Việt Trung.
Ngày 14/8/1945 Nhật tuyên bố đầu hàng quân đồng minh.
Ngày 19/8/1945 Khởi nghĩa giành chính quyền ở Hà Nội và các vùng lân cận.
Ngày 23/8/1945 Khởi nghĩa giành chính quyền ở Thừa Thiên Huế.
Ngày 25/8/1945 Khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi ở Sài Gòn.
Thắng lợi của các cuộc khởi nghĩa ở Hà Nội, Huế, Sài Gòn có ý nghĩa quyết định đối với thắng lợi của Cách mạng tháng Tám trong phạm vi cả nước. Cuộc tổng khởi nghĩa của nhân dân ta đã hoàn toàn thành công.

Trong phiên họp đầu tiên của Chính Phủ ngày 3/9/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đề ra sáu nhiệm vụ cấp bách của Chính Phủ. Một trong sáu nhiệm vụ cấp bách đó là xây dựng và ban hành bản Hiến pháp. Bác nói: “Trước chúng ta đã bị chế độ quân chủ cai trị, rồi đến chế độ thực dân không kém phần chuyên chế nên nước ta không có Hiến pháp, nhân dân ta không được hưởng quyền tự do dân chủ. Chúng ta phải có một bản Hiến pháp dân chủ. Tôi đề nghị Chính phủ tổ chức càng sớm càng hay cuộc tổng tuyển cử với chế độ phổ thông đầu phiếu”.
Ngày 20/09/1945, Chính phủ lâm thời ra Sắc lệnh 34 thành lập Ban dự thảo Hiến pháp gồm bảy người do chủ tịch Hồ Chí Minh đứng đầu.
Tháng 11/1945, Ban dự thảo đã hoàn thành công việc và bản dự thảo được công bố cho toàn dân thảo luận và được toàn dân hăng hái tham gia đóng góp ý kiến.
Ngày 06/01/1946 nước ta tiến hành tổng tuyển cử bầu Quốc hội và trên cơ sở đó Quốc hội đã bầu Ủy ban dự thảo Hiến pháp với 11 thành viên do Chủ tịch Hồ Chí Minh đứng đầu.
Ngày 02/03/1946, dự thảo Hiến pháp sau khi lấy ý kiến đóng góp toàn dân đã được Quốc hội chuyển sang Ủy ban dự thảo Hiến pháp do Quốc hội bầu để tổng kết.
Ngày 9/11/1946, trong ngày làm việc thứ 12 kỳ họp thứ 2 Quốc hội Khoá I, Quốc hội đã thông qua bản Hiến pháp đầu tiên của nước Việt Nam dân chủ cộng hoà với 240 phiếu thuận và 02 phiếu chống.
Ngày 19/12/1946, mười hai ngày sau khi Quốc hội thông qua Hiến pháp, cuộc kháng chiến toàn quốc bùng nổ. Do hoàn cảnh chiến tranh mà Hiến pháp 1946 không được chính thức công bố, việc tổ chức tổng tuyển cử bầu Nghị viện nhân dân cũng không có điều kiện thực hiện. Tuy nhiên, việc điều hành Nhà nước vẫn được thực hiện trên tinh thần Hiến pháp 1946.
1.2.Tình hình kinh tế, chính trị của nước ta khi Hiến pháp 1946 ra đời.
Trong thời điểm Hiến pháp 1946 ra đời, tình hình kinh tế chính trị của nước ta có nhiều khó khăn :
- Kinh tế nghèo nàn:
● Công nghiệp: đình đốn. Sản xuất công nghiệp còn rất sơ khai với vài trăm xí nghiệp và 90 nghìn công nhân, chủ yếu phục vụ cho mục đích bóc lột nhân công rẻ mạt và vơ vét tài nguyên của bọn tay sai, thực dân. Nhiều xí nghiệp nằm trong tay tư bản Pháp, các cơ sở của ta chưa được phục hồi, hàng hóa khan hiếm, giá cả tăng vọt, ngoại thương đình trệ, đời sống nhân dân gặp nhiều khó khăn.
● Nông nghiệp: lạc hậu, bị chiến tranh tàn phá và thiên tai, mất mùa nên hầu hết ruộng đất bị bỏ hoang, hơn ½ diện tích không canh tác được. Thương nghiệp, thủ công nghiệp đình đốn.
● Ngân sách nhà nước hầu như trống rỗng, kho bạc Nhà nước chỉ có hơn 1,2 triệu đồng. Chính quyền cách mạng chưa quản lí được Ngân hàng Đông Dương.
- Giặc đói, giặc dốt:
● Nạn đói khủng khiếp nămẤt Dậu 1945 ( xảy ra tại miền Bắc Việt Nam, khoảng từ tháng 10/1944 đến tháng 5/1945, làm khoảng đến 2 triệu người dân chết đói) do Nhật, Pháp gây ra chưa được khắc phục. Nạn đói đầu năm 1945 vừa chấm dứt, nạn đói mới lại đe dọa. Nạn lụt lớn trong tháng 8/1945 làm cho 9 tỉnh Bắc Bộ bị vỡ đê .
● Tàn dư văn hóa lạc hậu của chế độ thực dân, phong kiến để lại hết sức nặng nề, hơn 90% dân số không biết chữ.
- Thù trong, giặc ngoài:Đất nước bị kẻ thù bao vây 4 phía, nhằm lật đổ chính quyền Việt Nam non trẻ vừa giành lại được.
● Quân Đồng minh dưới danh nghĩa giải giáp quân Nhật đã kéo vào nước ta.
● Từ vĩ tuyến 16 trở ra Bắc, gần 20 vạn quân Trung Hoa Dân Quốc kéo vào, theo sau chúng là tay sai thuộc các tổ chức phản động như: Việt Nam Quốc dân đảng (Việt Quốc), Việt Nam Cách mạng đồng minh hội (Việt Cách)…
● Từ vĩ tuyến 16 trở vào Nam, Quân Anh kéo vào, tạo điều kiện cho thực dân Pháp quay trở lại xâm lược nước ta.
● Lợi dụng tình hình đó, bọn phản động trong nước ngóc đầu dậy, làm tay sai chống phá cách mạng. Trên cả nước ta còn 6 vạn quân Nhật chờ giải giáp đã hoạt động chống phá cách mạng.
Tình thế “ ngàn cân treo sợi tóc” này có ảnh hưởng rất lớn tới việc xây dựng Hiến pháp 1946.
2.Nội dung của Hiến pháp 1946.
2.1.Về hình thức
Hiến pháp 1946 bao gồm lời nói đầu, 7 chương và 70 điều.
Lời nói đầu: xác định nhiệm vụ của dân tộc ta trong giai đoạn này là “Bảo toàn lãnh thổ, giành độc lập hoàn toàn và kiến thiết Quốc gia trên nền tảng dân chủ”.
Xác định các nguyên tắc xây dựng Hiến pháp 1946 gồm:
- Một là: Đoàn kết toàn dân không phân biệt giống nồi, gái trai, giai cấp, tôn giáo.
- Hai là: Đảm bảo các quyền tự do, dân chủ.
- Ba là: Thực hiện chính quyền mạnh mẽ và sáng suốt của nhân dân.
2.2.Về nội dung
Toàn bộ 7 chương của Hiến pháp 1946 đều được xây dựng trên ba nguyên tắc cơ bản nói trên. Nói khác đi, ba nguyên tắc trên được thể hiện một cách cụ thể trong 7 chương của Hiến pháp 1946.
Nguyên tắc đoàn kết toàn dânđược thể hiện trong Chương I (gồm 03 điều quy định về chính thể). Điều 1 của Hiến pháp 1946 xác định rõ: “Nước Việt Nam là một nước dân chủ cộng hoà. Tất cả quyền bính trong nước là của toàn thể nhân dân Việt Nam, không phân biệt nồi giống, trai gái, giàu nghèo, giai cấp, tôn giáo”.
Nguyên tắc đảm bảo quyền tự do dân chủđược thể hiện ở Chương II (gồm 18 điều quy định về nghĩa vụ và quyền lợi của công dân). Trong đó quy định các quyền rất cơ bản như: quyền bình đẳng trước pháp luật; quyền bầu cử, ứng cử; quyền tư hữu về tài sản; các quyền tự do dân chủ và tự do cá nhân; quyền phúc quyết về Hiến pháp và những việc quan hệ đến vận mệnh quốc gia… Công dân có các nghĩa vụ: bảo vệ tổ quốc, tôn trọng Hiến pháp, tuân theo pháp luật.
Nguyên tắc thực hiện chính quyền mạnh mẽ và sáng suốtcủa nhân dân được cụ thể trong các Chương III, IV,V,VI quy định về Nghị viện nhân dân, về Chính phủ, Hội đồng nhân dân và Ủy ban hành chính, về cơ quan tư pháp.

Chương III:Gồm 21 điều quy định về Nghị viện nhân dân.
Nghị viện nhân dân được xác định là cơ quan có quyền cao nhất của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà, do công dân Việt Nam từ 18 tuổi trở lên bầu ra theo nguyên tắc phổ thông, tự do, trực tiếp và kín, nhiệm kỳ 3 năm. Nghị viện có những nhiệm vụ quyền hạn quan trọng như: giải quyết mọi vấn đề chung cho toàn quốc, đặt ra pháp luật, biểu quyết ngân sách, bầu ra Ban Thường vụ Nghị viện, bầu Chủ tịch nước, biểu quyết chức danh Thủ tướng và danh sách các Bộ trưởng…
Chương IV:Quy định về Chính phủ gồm 14 điều.
Chính Phủ là cơ quan hành chính cao nhất của toàn quốc gồm Chủ tịch nước và Nội các. Nội các gồm Thủ tướng và các Bộ trưởng, Thứ trưởng. Chế định Chủ tịch nước theo Hiến pháp 1946 có vị trí đặc biệt quan trọng trong bộ máy nhà nước, vừa là Nguyên thủ quốc gia, vừa là người đứng đầu Chính Phủ (cơ quan hành pháp cao nhất), là nghị viên của Nghị viện nhân dân, được Nghị viện bầu nhưng lại có quyền ban hành sắc lệnh có giá trị gần như luật, có quyền yêu cầu Nghị viện thảo luận và biểu quyết lại dự luật của Nghị viện đã thông qua. Chủ tịch nước còn là Tổng chỉ huy quân đội…. Chủ tịch nước có quyền hạn rất lớn nhưng không phải chịu trách nhiệm nào, trừ tội phản quốc (Điều 50 Hiến pháp 1946).
ChươngV: Gồm 6 điều quy định về Hội đồng nhân dân và Uỷ ban hành chính: cơ quan quyền lực và cơ quan hành chính ở địa phương. Hiến pháp qui định về 4 cấp chính quyền địa phương là cấp bộ, cấp tỉnh, cấp huyện và cấp xã. Ở mỗi cấp chính quyền địa phương tổ chức hai loại cơ quan là: Hội đồng nhân dân và Ủy ban hành chính, trừ cấp bộ và cấp huyện chỉ có Ủy ban hành chính (không có Hội đồng nhân dân).
Chương VI: Gồm 7 điều quy định về cơ quan tư pháp, cơ quan tư pháp theo Hiến pháp 1946 gồm có: Toà án tối cao, các Toà án phúc thẩm, các Toà án đệ nhị cấp và các Toà án sơ cấp. Theo Hiến pháp 1946, Tòa án không thiết lập theo đơn vị hành chính - lãnh thổ mà thiết lập theo cấp xét xử, theo khu vực. Hiến pháp 1946 thực hiện chế độ bổ nhiệm Thẩm phán.
Chương VII: Qui định về sửa đổi Hiến pháp.

 Về hình thức và cách trình bày:
Hiến pháp 1946 thể hiện những điểm đặc biệt về trình tự sắp đặt, thứ tự các chương, cách gọi tên chương và bố cục.Ví dụ: Chương 1 có tên gọi là Chính thể, các Hiến pháp sau này đặt tên là Chế độ chính trị.
Sự sắp xếp này mang tính đặc biệt vì lúc đó cần phải khẳng định nước Việt Nam là một nước độc lập, phải có tên trên bản đồ… nên việc đặt tên là Chính thể nhằm nhấn mạnh điểm này. Ngoài ra trong chương chính thể còn quy định khẳng định cờ, quốc ca, thủ đô của nước ta; các Hiến pháp sau này quy định ở những Chương cuối của Hiến pháp.
Chương nghĩa vụ và quyền lợi của công dân được quy định ngay sau chương chính thể và quy định công dân phải có nghĩa vụ lên trên việc quy định quyền lợi
Cơ quan dân cử có tên gọi là Nghị viện nhân dân, các Hiến pháp sau gọi là Quốc hội.
Chương VI: Sử dụng tên gọi không thống nhất: Hội đồng nhân dân và Ủy ban hành chính. Sau này gọi là Hội đồng nhân dân và Ủy ban nhân dân.
Hầu hết nội dung của từng điều khoản rất ngắn.
Ngôn ngữ trình bày gọn, dễ hiểu, đơn giản, phù hợp với thực tế và trình độ văn hoá của nhân dân ta lúc đó. Ví dụ: “Đàn bà ngang quyền đàn ông về mọi phương diện” (Điều 9).
Tuy nhiên cách dùng từ ngữ trong Hiến pháp 1946 hơi đặc biệt, không thể hiện ngôn ngữ pháp lý; có những từ không mang tính phổ thông và không được sử dụng trong PL hiện đại ngày nay. Ví dụ: “Tất cả quyền bính trong nước là của toàn thể nhân dân Việt Nam” (Điều 1); “Nền sơ học cưỡng bách và không học phí” ( Điều 15); “Quyền lợi các giới cần lao trí thức và chân tay được bảo đảm” ( Điều 13)…
Về nội dung:Cách tổ chức bộ máy nhà nước có nhiều điểm đặc biệt (Chính phủ, Nghị viện nhân dân, cơ quan tư pháp), bị ảnh hưởng sâu sắc và mang màu sắc của Hiến pháp tư sản ở những lý do sau:
- Nội dung Hiến pháp ngắn, chỉ quy định các vấn đề về quyền lực, nghị viện, chính phủ, khẳng định một số quyền tự do dân chủ của nhân dân mà không nói đến một chế độ chính trị.
- Xét về tổ chức bộ máy nhà nước thì cơ quan đại diện cho nhân dân không mang tên là Quốc hội mà có tên gọi là Nghị viện nhân dân.
- Chủ tịch nước vừa là người đứng đầu Chính phủ vừa là người đứng đầu nhà nước, thay mặt nhà nước trong lĩnh vực đối nội, đối ngoại – quyền lực của Chủ tịch nước rất lớn.
- Hệ thống các cơ quan nhà nước nhìn một cách tổng quát không giống tất cả các Hiến pháp sau này, không có cơ quan viện kiểm sát; Hội đồng nhân dân được thành lập ở cấp trung ương, cấp bộ, tỉnh, huyện, xã.
- Cách thức phân công quyền lực nhà nước theo thuyết tam quyền phân lập được thể hiện rõ.

Bản Hiến pháp đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa hết sức ngắn gọn, xúc tích chỉ với 70 điều nhưng trong đó đã thể hiện nguyên tắc đoàn kết toàn dân, đảm bảo các quyền tự do, dân chủ, thực hiện chính quyền mạnh mẽ và sáng suốt của nhân dân,.. Và quan trọng hơn cả là bản Hiến pháp 1946 là bản Hiến pháp mang nhiều dấu ấn của chủ nghĩa hiến pháp với việc Hiến pháp 1946 được thông qua bởi Quốc hội lập hiến, các quyền của người dân được ghi nhận và đảm bảo, tổ chức bộ máy nhà nước theo thuyết tam quyền phân lập trong đó quyền lực của các cơ quan nhà nước được phân chia một cách rõ ràng, có cơ chế kiểm tra giám sát lẫn nhau,… Hiếp pháp 1946 là một trong những thành tựu to lớn mà nhà nước cách mạng non trẻ đạt được sau khi giành chính quyền 1945, là bản hiến pháp đầu tiên của một nhà nước độc lập được soạn thảo bởi những người mang tư tưởng tự do, bình đẳng, dân chủ, đồng thời là những người đầu tiên điều hành nhà nước. Đến nay, sau hơn nửa thế kỷ, nhiều tư tưởng mang tầm thời đại của Hiến pháp 1946 vẫn được nghiên cứu, soi rọi.
Theo Phó Giáo sư – Tiến sĩ Nguyễn Đăng Dung:
“Những bản Hiến pháp sau này có sự ảnh hưởng rất lớn của lý thuyết xã hội chủ nghĩa, chúng ta gọi thời kỳ đó là thời kỳ tập trung, bao cấp, kế hoạch hóa, tất cả đều đưa về nhà nước. Cái quan trọng nhất là chúng ta không thừa nhận sở hữu tư nhân (cho đến Hiến pháp 1992). Tất cả những điều đó tạo nên sự trì trệ, làm hạn chế sự phát triển của đất nước.
Đành rằng bản Hiến pháp 1959 có những tác dụng nhất định trong việc tập trung mọi nguồn lực cho cuộc chiến để giành độc lập. Nhưng sau khi giải phóng xong thì nó không tạo đà cho sự phát triển, dẫn đến cuộc khủng hoảng kinh tế-xã hội của thập niên 80 thế kỷ trước. Nếu so sánh với bản Hiến pháp 1992 thừa nhận sở hữu tư nhân, thừa nhận nền kinh tế thị trường… thì thực ra những cái đó đã có từ Hiến pháp 1946.”

 

Posted in: Hoc Kỳ I Những vấn đề cơ bản về Luật Hiến Pháp